Minyatür raylı taşımacılık veya model trenler demiryolları ve ilintili olarak kullanılan alet, edavat, yapı ve aygıtların belirli ölçeklerde küçültülerek yeniden yapılması amacını güden zevk için yapılan bir uğraştır.

Ölçekli veya minyatür modeller; demiryolları, lokomotifler, tramvaylar, araçlar, sinyalizasyon ışıkları ile nehirler, tepeler, kanyonlar, yollar, binalar ve manzara da dahil olmak üzere çevre birimlerini içerir.

En eski demiryolları modelleri 1840'larda ortaya çıkan 'halı demiryolları' olarak adlandırilan oyuncaklardi. İlk elektrikli trenler ise ayrıntı içermeyen, kaba temsili modeller olarak 20. yüzyılın ilk yıllarından itibaren görülmeye başlandı. Teknolojideki gelişmelere bağlı olarak, günümüzde model trenler çok daha gerçekçi olarak üretilmektedir.

Genel tanımlar ve tarihce

Bu ugrasta, demiryolu ve cevre duzenini iceren küçük olcekli (minyatur) yapılar birligine alan tasarimi (Layout veya Diorama) adi verilir. Merakli kişi (Hobbyist) ise demiryolu modelleyicisi olarak adlandırilir. Alan tasarimları dairesel veya oval sekilde yapılmış demiryollarından olaganustu gerçekci gorunumundeki olcekli yeryuzu sekillerine ve binalara kadar yayilan bir yelpazede olabilir. Demiryolu modelciliginin nasıl başladığı pek acik degildir. Her ne kadar kimse bu konuda kesin bir tarih veremese de modelciligin başlangıç ve gelişmesi dunyanin heryerinde demir agların orulmesiyle es zamanli olduğu kesindir ^[1]. Bilinen ilk minyatür trenler, 1830'larda Alman ustalar tarafından teneke kullanarak yapılmıştır ^[2]. Basit olarak tasarlanan bu trenler demiryolları üzerinde ittirilerek hareket ettiriliyordu. Takip eden yıllarda Fransizlar kendi tasarimlarını urettiler, daha guzel tasarlanmis, boyanmis ve sağlam malzemeden yapılan bu modellerde demiryollarında hareket edemiyordu. Sanayi devriminin beşiği olan İngilterede, İngiliz oyuncak üreticileri minyatür trenlere daha ciddi yaklastilar ve ayrıntılı modeler uretmeye başladılar. Sir Henry Wood 1840 yılında İngiltere’de buhar motoru ile çalışan ilk minyatür trenin uretilmesine onayak oldu. Daha sonraki dönemlerde kendilerini müzik aletleri imalatina adanmış olan Avrupali ustalar oyuncak trenlerin üretiminde de rol oynamaya başladılar. Ilk surum üretimlerdeki bazı mekanik sorunları gidermek için saatci ustalarından yardım alimasida ilginc bir ayrıntıdır ^[1].

1910 yılında benzer malzemelerden uretilen bu urunlere "teneke" (tin plate) genel adı verildi. O dönemlerde JEP, Hornby ve Märklin, gibi şirketler 1:15 ve 1:45 arasında değişen olceklerde modeler uretiyorlardi ancak farklı markalar arasında hiçbir orgu (patern) birligi kurulamamişti. Bu dönemde uretilen urunler hala oyuncak olarak goruluyordu ve model tren olmanin gerektirdiği gercegine bağlı olcekleme ve ayrıntı icerme konularında dikkat edilmiyordu. 1891 yılında, Märklin kurmali trenleri uretmeye başladı. Bu trenler duz zeminlerde kullaniliyordu ve 1930 yılına kadar üreticilerin kataloglarında yer almaya devam etti ^[1]. O dönemlerde butun modeler “ olceksiz uretim” olarak imal ediliyordu ve aslina sadik kalınmasi sozkonusu degildi. Bunun yanında ozgun olarak uretilen orneklerde piyasada gorulmeye başlanmişti. Ornegin 1902de Bing şirketi "Black Prince" adli modeli uretmişti; benzer olarak 1929 da Hornby "special locomotive No. 2" uretti ^[1]. Bu dönemde ilk defa modeller aslillarına daha sadik kalınarak uretilmeye başlamişti, neredeyse tamami el yapımıydi, satis fiyatlarının yuksekligi bu ugrasin bir burjuva faaliyeti olarak gorulmesine yol acmişti ^[1]. Japonya'da da, amatörler ve sanatkarlar kendi özgün lokomotiflerini uretmeye başlamışlardi, bu tasarimlar asillarına oldukca sağdik kalınarak I veya 0 olcek araligında princten uretiliyordu. Ancak bu tasarimlar nedense sadece raflarda sergileme amaçlı kullanildilar.

Gunumuzde, H0 ölçeğinde Dünyanın en büyük model demiryolu Almanya Hamburg’da, Miniatur Wunderland da olduğu kabul edilir. 40 km (25 mil) demiryolu agi ile buharli tren için en genis alan tasarimi (layout) 'Tren Dağı' ise Chiloquin, Oregon dadır ^[3]

Türkiye'de bu konuda yapılmış pek fazla araştırma bulunmamaktadır. Oyuncak muzelerinde genelde Anadoluya ozgu oyuncaklar arasında iple cekilen tahta ve teneke oyuncak trenlere rastlamak olasıdır. Ankara Genclik Parkında çalıştirilan Minyatur tren ilk yerli yapım minyatur tren ornegidir^[4]. 1957 yılında tamami Turki yapımı olan iki buharli lokomotif ve üstü acik mini vagonlar uretlmis ve minyatur trenler cesitli yerlerde uzun süre hizmet vermişlerdir^[5]. Kurumsal olarak Modelcilik kulubu duzenledığı yarısmalar ile olcekli model çalışmalarının yayginlasmasına çalışmaktadır. Model Trenciler toplulugunun forumunda da uyeler arası iletisimler sağlanarak meraklilara bilgi akisi sağlanmaktadır.

Minyatur Trenlerde Ölçek

Demir yolu hat açıklığı (Gauge) demiryolundaki iki demir rayın arasındaki araliktir.

Model Ölçegi, modelin gerçeğine göre küçültme veya buyultme oranını olarak tanımlanir. Minyatur çalışmalarında kucultme oranini belirler. Ornek olarak 1:87 (veya HO) ölçek, gerçeğinin kenar boyutunun 87 ile bolunerek küçültülen minyatur aygit veya yapıyi tanımlar. Ornek olmasi acisından 10m boyundaki bir vagon için en yaygin kullanilan olcekler ve karşılastirmali degerleri tabloda verilmisitir. ayrıntılı bilgi için olcekler sayfasina bakilabilir.

Model çalışmaları büyük bir pazar olusturmaktadır. birçok gelişmiş ulkede bu konuda üretim yapılmaktadır. Ureten firmalara uretici firmalar listesinden ulasabilirsiniz.

Ulkemizde genelde ithal edilen urunlere ulaşılmaktadır. Meraklilar kisitli sayıdaki forumlar araciligi ile birbiri ile gorus alisverisinde bulunmaktadır. Bu konudaki en başarılılardan bir olan model trenciler forumunda hem yeni başlayanlara bilgiler verilmekte hem de ileri seviyelerde bilgi paylasimi yapılmaktadır^[6].

Demiryolu geometrisi ve tren durakları ile ilgili kaynakca ve öneriler Minyatür demiryolu tasarım sayfasında da bulunabilir.

Calisma yontemleri ve Guc kaynaklari

Genelde kullanilan enerji kaynagi elektriktir, Dusuk gerilimli doğru akimla (DC) çalışan modellerin yanı sıra alternatif akimla (AC) çalışan birkac markada bulunmaktadır. özellikle büyük lokomotiflerde buhar ile çalışan modelleri gormek olasıdır. Gunumuzde buharli ve kurmali modeller koleksiyoncular tarafından aranan modellerdir.

Kurmali modeller

Piyasaya surulen ilk modellerdir. Tren üzerine yerlestirilen denetim mekanizmaları ile yavaslama ve durma islevi sağlanabiliyordu.

Elektrikli modeller

Uc rayli duzenekler

Yalitimin sorun olduğu dönemlerde kullanilmaya başlana bir duzenektir. Demiryolunun ortasında bulunan ucuncu ray ve trenin altındaki kizak elektrik akimini trene iletiyordu. Gunumuzde de bazı firmalar hala bu duzeni kullanmaya devam etmektedir.

Iki rayli duzenekler

Demiryolu üzerindeki hareket te hassasiyet önemli hale geldikçe, yeni denetim mekanizmaları gelişitirildi; tekerlekler birbirinden izole edildi, raylar arti (sag ray) ve eksi gerilimi taşıyan duzene dönüştürüldu. Gunumuzde uretici firmaların büyük çoğunlugu bu duzenegi kullanmaktadır.

Saplama (stud) ile iletim

Uc rayli duzeneklerde orta ray yerine saplamalar (ince metal çiviler) kullanarak uretilen modellerdir.

Havai hatlar

Elektrikli lokomotiflerde kullanilan duzenektir. gerçek bir lokomotif gibi enerji havai hatlar ile iletilir.

Pil

19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında sadece birkaç evde elektrik vardı. Bu nedenle ilk elektrikli trenler enerjilerini demiryolunun yanında bulunan pillerden aliyordu. Bugün, pil ile çalışan ucuz tren setleri oyuncak olarak kabul edilmekte ve model meraklıları tarafından nadiren kullanılmaktadır

Buharli modeller

Acik alanda çalışan büyük olcekli ( 5" ve 7 1/2" ) modeller ile 1, G , O ve OO / HO olcekli modellerde buhar kullanılmaktadır.

İçten yanmalı motorlu modeller

Büyük ölçekli benzinli-mekanik ve benzinli-hidrolik modeller nadirde olsa bulunabilmektedir. Ancak elektrikle çalışan turlere göre çok daha pahalidirlar.

Hareket denetimi

Birçok alan tasarimcisi geleneksel DC tasarımı yerine dijital denetimli duzenleri kullanma egilimindedir. Gunumuzde Sayisal Hareket Denetimi (SHD) (Digital Command Control - DCC) endüstri standardı haline gelmiştir. DCC dusuk ve sabit gerilim (genellikle 20 volt AC) kullanir. Lokomotifin hızi, ışıkları, hareket yonu, duman ve çeşitli ses efektleri de dahil olmak üzere çeşitli işlevleri için denetim biriminden farklı kodlar iceren sinyaller gönderilir. Tren üzerindeki isaret cozucu yardımıyla istenen islev yerine getirilir. Büyük ölçeklerde ve özellikle acik alanlarda insaa edilen minyatur demiryollarında, radyo kontrol (RC) ve DCC yayginlasmaktadır.

Kaynakça

1. ^ ^{a b c d e} Lamming, Clive. Trains miniatures. Auray: LR Presse, 2007. p. 149. ISBN 2-903651-40-X
2. ^ Coletivo. Le Patrimoine de la SNCF et des chemin de fer français. [S.l.]: Éditions Flohic, 1999. p. 776 a 787. vol. 2. ISBN 2-84234-069-8
3. ^ "TMRR". trainmountain.org.
4. ^ http://arsiv.mmo.org.tr/pdf/00000200.pdf
5. ^ http://kentvedemiryolu.com/icerik.php?id=166 
6. ^ http://modeltrenciler.com/forum/index.php