Şanzıman ya da vites kutusu, motordan, baskı balata (kavrama) yolu ile aldığı hareketi istenilen tork değerinde, şaft veya diferansiyele ileten aktarma organıdır.

Şanzıman sözcüğü; Fransızca kökenli olup aslı Boite de changement de vitesse'dir (Okunuşu: Buat dö şanjman dö vites). Fransızcadaki kelime anlamı "Hız değiştirme kutusu"dur. Dilimize sadece "şanjman" sözcüğü alınmış ve "şanzıman" şeklinde değişikliğe uğrayarak Türkçeleşmiştir. Bazı kişiler "şanzuman" şeklinde söylemeye alışmış olabilir.

Şanzımanın görevleri

• Araç dururken motorun çalışır vaziyette kalmasını sağlamak (boş vites veya N).
• Debriyaj yardımıyla döndürme momentini arttırarak aracın kalkışını sağlamak (1.vites).
• Yol ve trafik durumuna göre araca en uygun olan hızı ve torku (momenti) seçebilmeyi sağlamak (2,3,4.vites).
• Seçilen uygun vites ile yüksek hızlarda dahi ekonomik sürüşün mümkün kılınması (5.vites).
• Motor gücünün aracı gerektiğinde geri de hareket ettirebilmesi (geri vites veya R).

Şanzımanın çeşitleri

Şanzımanlar ikiye ayrılır:

1. Düz şanzıman (Düz vites, manuel vites) (Debriyajlı sistemler)
2. Otomatik şanzımanlar (Tork konvertörlü)

Şanzımanın kullanımı

Motorlu aracı sürerken motor devri istenmeyen yüksek ya da alçak seviyelere ulaşabilir. Yüksek devir gereksiz fazla yakıt, alçak devir istop etme tehlikesi demektir. Şanzıman motorun işlevini daha ferah, tehlikesiz, ve ekonomik yerine getirebilmesi için gereklidir. Motoru zorlamadan tekerleklerin devir hızının kademeli olarak yükseltilmesi ya da alçaltılması işleminde şanzıman sürücünün işini kolaylaştırır ve genellikle vites kolu ile ulaşılıp idare edilir. Düz vites kutusunda motor yüksek devir yaparken bir üst vitese, motor devri fazla düştüğünde bir alt vitese değiştirip motoru ferahlatma işlemi üç aşamalı yapılır:

1. Önce debriyaj yardımıyla (genellikle debriyaj pedalına basarak) motor gücünün tekerleklerle bağlantısı kesilir
2. Şanzıman içindeki dişlilere motor gücü yüklenmezken vites kolu ile istenen oranda dişliler araya sokulur
   • motor devrini düşürebilmek, sonra gaz vererek daha da hızlanabilmek için daha yüksek oranda dişliler, yani bir üst vites,
   • motor devrini arttırabilmek, sonra fren yaparak motor stop etmeden daha da yavaşlayabilmek için daha alçak oranda dişliler, yani bir alt vites,
   • durulacaksa, durulduğunda motorun stop etmemesi için, arada dişli ya da doğrudan bağlantı olmayan duruma getirilir (N), yani vites boşa alınır,
   • geri gidilecekse motor gücünü ters yöne çevirten dişliler, yani geri vitese (R) geçilir,
3. Üçüncü en son aşamada gene debriyaj yardımıyla motor gücünün tekerleklerle, son seçilen vitesle tekrar bağlantısı, debriyajdan ayak yavaşça çekilerek yani debriyaj balatası önce hafif, sonra kuvvetli sürtünme, sonra da tutunma durumuna geçirilerek, şoksuz, vurgusuz, sarsıntısız bir şekilde sağlanır.

Özellikle rampada öne ya da arkaya eğimli park halinden yokuş yukarı harekete geçişte, aşağı hareket olmadan ve sarsıntısız geçiş için sürücünün bu üç işlem aşamasını çok hızlı ve kontrollü yapması, en önemlisi de freni gevşetip gaz verirken debriyajın sürtünme-tutunma kuvvetini duruma uygun oranda arttırması gerekir. Bu hem genel sürücülük tecrübesi, hem de sürülen aracın gaz, fren ve debriyajı ile tecrübe gerektirir. Bu karmaşık işlemde trafik yoğunluğu, acemilik, gözü yoldan ayırmama gereği, aracın halen hangi viteste olduğunu bilememe, ve telaş, tehlikeli durumlara yol açabilir. Bu tehlikeli durumlar şunlar olabilir: aracın ani hamle yapıvermesi, beklenmedik duruvermesi, motorun trafikteyken stop edivermesi (motor destekli işlemlerin bu yüzden aniden çok daha fazla kuvvet gerektirir hale gelivermesi), şanzımanın içindeki dişlilerinin zedelenmesi, debriyaj balatalarının zedelenmesi, ve frenlerin zedelenmesi. Otomatik şanzımanda vites değiştirme işlemleri ve frenden debriyaja yumuşak geçiş işlemleri gerekmez, bu yüzden bu tehlikeli durumlar daha az sözkonusudur.

Otomatik şanzıman bu işleme biraz ferahlık getirip tehlike ihtimalini azaltır. Sürücü genelde sadece boş (N), ileri (D), geri (R) ve park etme (P) seçeneklerinden birine karar verir. Sarsıntısız geçişleri ve motoru zorlamadan aracın istenilen sürata ulaşmasını sürücünün gaz ve fren kullanımına uyarak Otomatik şanzıman kendiliğinden sağlar. Eğimli park halinden yokuş yukarı harekete geçişte de Otomatik şanzıman geri kaymayı önleyebilir.

Şanzımanın bakımı

Vites kutusunun içerisinde yan tapa seviyesinde dişli yağı bulunmalıdır. Yağ numarası araçların teknik özelliklerine göre farklılık arz eder; kullanma kılavuzu tavsiyesine uyulmalıdır. Araçlarda vites kutusu çıkışına irtibatlı olan kilometre teli ile kilometre göstergesine kumanda edilir. Bazı yeni model araçlarda kilometre bilgisi ABS sisteminden okunur. Belirli sürelerde vites kutusunun ön ve arka kısımlarında yağ kaçağı olup olmadığı kontrol edilmelidir. Yağ kaçağı varsa araç servise götürülmelidir.

Şanzımanın ana elemanları

• Giriş mili(Priz direkt)
• Ana mil
• Grup mili
• Dişli grupları
• Geri vites dişlisi (Boş dişli)
• Kayıcı mil
• Sekromencler(her vites dişlisi için)
• Vites çatalı (Her vites dişlisi için)

Kaynaklar

Ayrıca bakınız

Otomatik şanzıman