Organizacja Narodów Zjednoczonych, ONZ (ang. United Nations, UN; fr. Organisation des Nations Unies; hiszp. Organización de las Naciones Unidas; ros. Организация Объединённых Наций, Organizacyja Objedinionnych Nacyj; arab. الأمم المتحدة , al-Umam al-Muttahida; chiń. 联合国 , Liánhéguó) – uniwersalna (z wyjątkiem narodów niereprezentowanych) organizacja międzynarodowa, z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 października 1945 roku^[1][2] w wyniku wejścia w życie, podpisanej 26 czerwca 1945 w San Francisco, Karty Narodów Zjednoczonych. ONZ jest następczynią Ligi Narodów.

ONZ stawia sobie za cel zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój współpracy między narodami oraz popieranie przestrzegania praw człowieka.

Historia

 Osobne artykuły: Karta Atlantycka i Deklaracja Narodów Zjednoczonych.

Idea powołania nowej organizacji światowej powstała jeszcze w czasie trwania II wojny światowej. Za pierwsze dokumenty zapowiadające utworzenie ONZ uznawane są Karta Atlantycka podpisana 14 sierpnia 1941 oraz Deklaracja Narodów Zjednoczonych tzw. Deklaracja waszyngtońska, która została podpisana w Waszyngtonie 1 stycznia 1942 roku przez przedstawicieli 26 państw (w tym Polski). Kolejna decyzja zapadła na konferencji w Teheranie w roku 1943. Jej głównym pomysłodawcą był prezydent USA Franklin Delano Roosevelt, a jej nazwę zaproponował premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill (wcześniej określenie „narody zjednoczone” w trakcie wojny stosowano nieraz na określenie sojuszu aliantów przeciw państwom osi).

Od sierpnia do października 1944 roku przedstawiciele Francji, Chin, Wielkiej Brytanii, USA oraz ZSRR przebywali w Dumbarton Oaks w Waszyngtonie, gdzie przedyskutowano zakres, cele i sposoby działania nowej organizacji.

25 kwietnia 1945 roku zwołano pierwszą konferencję ONZ w San Francisco, w której uczestniczyło 50 państw z całego świata – pierwszych członków organizacji^[3]. Za członka ONZ od założenia uznawana jest też Polska, której przedstawiciele (Rząd RP na uchodźstwie uznawany przez państwa-założycieli z wyjątkiem ZSRR) z powodów politycznych nie zostali zaproszeni na konferencję w San Francisco. Zachodni politycy obawiali się bowiem reakcji Józefa Stalina^[4]. Podczas konferencji, 26 czerwca, podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, akt prawny regulujący działalność ONZ. Karta została podpisana przez 50 z 51 krajów członkowskich, pozostawiono miejsce dla Polski. Polska podpisała ją po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 16 października 1945^[5]

Organizację Narodów Zjednoczonych powołano do życia 24 października 1945, kiedy postanowienia konferencji ratyfikowało pięciu przyszłych stałych członków Rady Bezpieczeństwa (Chiny, Francja, ZSRR, Wielka Brytania i USA) oraz większość pozostałych państw członkowskich. Powołanie ONZ położyło jednocześnie kres działalności Ligi Narodów, która rozwiązała się formalnie 18 kwietnia 1946, przekazując pełnienie swej misji nowej organizacji.

Rocznica wejścia w życie Karty Narodów Zjednoczonych – 24 października 1945 roku – jest obchodzona jako Dzień Narodów Zjednoczonych od 1948 roku^[6].

Pierwsza sesja Zgromadzenia Ogólnego rozpoczęła się 10 stycznia 1946 r. w Londynie. Wzięli w niej udział przedstawiciele 51 państw^[7].

W grudniu 1945 Kongres Stanów Zjednoczonych wystosował propozycję, aby siedziba ONZ mieściła się w Nowym Jorku, co zostało zaakceptowane. Budynek siedziby głównej otwarto 9 stycznia 1951 roku na terenach podarowanych ONZ przez Johna Rockefellera Jr., gdzie mieści się do dziś. Część instytucji funkcjonuje jednak w innych miastach świata, m.in. w Genewie, Hadze, Nairobi i Wiedniu.

Cele ONZ

1. Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa za pomocą zbiorowych i pokojowych wysiłków.
2. Rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami na zasadach samostanowienia i suwerennej równości.
3. Rozwiązywanie konkretnych problemów międzynarodowych (gospodarczych, społecznych, kulturowych, humanitarnych, czy dotyczących praw człowieka) na zasadzie współpracy międzynarodowej oraz uznania równości ras, płci, języków i wyznań.
4. Stanowienie ośrodka uzgadniania działań narodów w imię wspólnych celów.

Członkostwo ONZ

Członkiem ONZ, według artykułu 4. Karty NZ może być „każde państwo miłujące pokój, które przyjęło zobowiązania zawarte w Karcie” i – zdaniem ONZ – „jest w stanie je wypełniać”. Tym samym członkami Organizacji mogą być tylko państwa.

Przyjęcie następuje na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego podjętej na zalecenie Rady Bezpieczeństwa (artykuł 18 Karty).

Wystąpienie i wykluczenie z ONZ

Karta NZ nie określa konkretnych procedur wystąpienia z ONZ, wystąpienie takie jest więc możliwe na mocy jednostronnej deklaracji. Jak dotąd z ONZ wystąpiło tylko jedno państwo – Indonezja w 1965, powróciła jednak do Organizacji już rok później.

Za uporczywe łamanie zasad Karty NZ państwo członkowskie może być usunięte z ONZ przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Taka sytuacja miała miejsce w 1992, gdy wykluczono z Organizacji Jugosławię. Dyskutowano także nad wykluczeniem RPA za stosowanie apartheidu. Istnieje też procedura zawieszenia w prawach członka, podejmowana przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa (w obu przypadkach większością 2/3 głosów).

Członkowie pierwotni

Za członków pierwotnych uznanych jest 51 państw. Są to:

• państwa, które wzięły udział w konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco, podpisały i ratyfikowały Kartę ONZ.
• państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1942 r., podpisały i ratyfikowały Kartę ONZ. To kryterium wprowadzono specjalnie dla Polski, która nie mogła uczestniczyć w konferencji w San Francisco z powodu braku rządu uznawanego przez wszystkie mocarstwa – Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i przeważająca większość krajów świata – uczestników konferencji, uznawały za rząd Rzeczypospolitej Polskiej Rząd RP na uchodźstwie z siedzibą w Londynie, z kolei ZSRR uznawał podporządkowany sobie Rząd Tymczasowy w Warszawie^[a].

Obecni członkowie

 Osobny artykuł: Lista członków ONZ.

Obecnie członkami ONZ są 193 państwa. Do ONZ nie należą:

Status państwa-obserwatora

• Watykan (Stolica Apostolska)^[b]
•  Palestyna (uznawana przez 127 państw)^[8]

Status niepaństwowego obserwatora

• Zakon Maltański (uznawany jako podmiot prawa międzynarodowego przez 104 państwa),
• Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża – ma on status obserwatora w ONZ, oraz – jako organizacja neutralna – prowadzi też mediacje z rządami (mimo że formalnie nie utrzymuje z nimi kontaktów dyplomatycznych) na temat wymiany jeńców, a także zawarł porozumienia z niektórymi organizacjami i instytucjami międzynarodowymi działającymi na polu humanitarnym^[9].

Watykan pozostaje jedynym w pełni suwerennym i powszechnie uznanym na arenie międzynarodowej państwem, które nie należy do Narodów Zjednoczonych.

Zasady członkostwa

• suwerenna równość wszystkich członków
• wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych
• rozwiązywanie sporów środkami pokojowymi
• powstrzymanie się od groźby użycia siły lub użycia jej w sposób nieuzgodniony z celami ONZ
• okazywanie wszelkiej pomocy ONZ w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, jako środka zapobiegawczego lub przymusu
• nieingerowanie ONZ w sprawy, które należą do kompetencji wewnętrznych państwa
• wpływanie na państwa, które nie są członkami ONZ, aby postępowały zgodnie z jej zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania bezpieczeństwa i pokoju

Organy ONZ

• Zgromadzenie Ogólne – składa się z przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich.
• Rada Bezpieczeństwa – składa się z 5 stałych członków (Rosja, Chiny, USA, Wielka Brytania, Francja) i 10 członków niestałych wybieranych na 2 lata. Odpowiada za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa na świecie.
• Rada Gospodarcza i Społeczna – zajmuje się sprawami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi, prawami człowieka, przygotowuje projekty konwencji, ustala wytyczne dla organów pomocniczych.
• Rada Powiernicza – powołana została do kontroli nad terytoriami powierniczymi do momentu ich usamodzielnienia, aby działać w interesie ich mieszkańców.
• Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości - powołany w celu rozstrzygania sporów między państwami. Składa się z 15 sędziów.
• Sekretariat – organ wykonawczy pod przewodnictwem sekretarza generalnego, 12 podsekretarzy, biura i departamenty.

Istnieje również wiele organów doradczych, np. Wojskowy Komitet Sztabowy

Organizacje wyspecjalizowane ONZ

 Osobny artykuł: Organizacje wyspecjalizowane ONZ.

Jest to system organizacji międzynarodowych funkcjonalnie powiązanych z ONZ na mocy art. 57. Karty NZ: różnego rodzaju organizacje wyspecjalizowane, utworzone na podstawie porozumień zawartych między rządami i posiadające z mocy swych statutów rozległe kompetencje międzynarodowe w dziedzinach gospodarczej, społecznej, kulturalnej, wychowawczej, zdrowia publicznego i innych dziedzinach pokrewnych, będą związane z Organizacją Narodów Zjednoczonych.

ONZ odgrywa w tym systemie centralną rolę, posiadając uprawnienia koordynacyjne, co ma na celu zapobieżenie dublowaniu prawa i osiągnięciu większej efektywności działania. W tej dziedzinie ONZ jest reprezentowana przez Radę Gospodarczą i Społeczną, która „może uzgadniać działalność organizacji wyspecjalizowanych w drodze porozumiewania się z nimi i udzielania im zaleceń, jak również w drodze udzielania zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu i członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych” (art. 63 ust. 2 Karty NZ).

Ponadto z ONZ są związane inne organizacje o charakterze powszechnym, m.in.:

• Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA)
• Światowa Organizacja Handlu (WTO)

Operacje pokojowe ONZ

 Osobny artykuł: Operacje pokojowe Narodów Zjednoczonych.

• 1950-1953, Korea – utrzymanie podziału Półwyspu Koreańskiego, zahamowanie ekspansji komunizmu
• 1960-1964, Kongo (dziś Demokratyczna Republika Konga) – interwencja ONZ doprowadziła do utrzymania niepodległości kraju i jego integralności terytorialnej; w efekcie wyniosła do władzy prezydenta Mobutu Sese Seko
• od 1964 roku, Cypr – stacjonują siły pokojowe, którym nie udało się zapobiec podziałowi wyspy po interwencji Turcji
• od 1967 roku, Bliski Wschód, obserwacja konfliktu palestyńsko-izraelskiego, stała obecność kontyngentu ONZ w tym regionie, m.in. na Wzgórzach Golan i w Strefie Gazy
• 1990-1991, Zatoka Perska – mandat ONZ dla sił brytyjsko-amerykańskich, które wyzwoliły Kuwejt, po zajęciu państwa przez siły irackie (operacja Pustynna Burza)
• 1992-1994, Somalia – zakończona porażką operacja Przywrócić Nadzieję, która miała skłonić do rozbrojenia walczące strony i zabezpieczyć dostawy z pomocą humanitarną skończyła się tragiczną misją sił specjalnych – Operacją w Mogadiszu (udział głównie wojsk amerykańskich)
• 1992-1993, Kambodża – największa operacja pokojowa ONZ, zakończona demokratyzacją kraju
• 1992-1995, była Jugosławia – siły ONZ UNPROFOR miały zaprowadzić pokój w dawnych republikach związkowych Jugosławii, poniosły fiasko i zostały zastąpione przez siły NATO – IFOR
• 1993-1996, Rwanda – siły ONZ UNAMIR miały monitorować układ pokojowy, który zawarły dwie największe grupy etniczne zamieszkujące Rwandę – Hutu i Tutsi. Uznawana jest za największą porażkę ONZ^{[potrzebny przypis]}. Masakra ok. 800 tys. ludzi odbywała się na oczach żołnierzy sił pokojowych (zob. Ludobójstwo w Rwandzie). Wydarzenia te zostały ukazane w filmie Hotel Ruanda.

Zobacz też

 Zobacz też kategorię: Konferencje i obchody ONZ.