II wojna światowa – największa wojna światowa w historii, trwająca od 1 września 1939 do 2 września 1945 (w Europie do 8/9 maja 1945), jej teatr działań wojennych objął prawie całą Europę, wschodnią i południowo-wschodnią Azję, północną Afrykę, część Bliskiego Wschodu i wszystkie oceany. Niektóre epizody wojny rozgrywały się nawet w Arktyce i Ameryce Północnej. Poza większością państw europejskich i ich koloniami, brały w niej udział państwa Ameryki Północnej i Ameryki Południowej oraz Azji. Głównymi stronami konfliktu były państwa Osi i państwa koalicji antyhitlerowskiej (alianci). W wojnie uczestniczyło 1,7 mld ludzi, w tym 110 mln ludzi z bronią^[1]. Według różnych szacunków zginęło w niej od 50^[2] do 78^[3] milionów ludzi.

Za datę rozpoczęcia wojny przyjmuje się 1 września 1939 roku – agresję Niemiec na Polskę. 3 września 1939, po zignorowaniu przez III Rzeszę ultimatum w sprawie bezzwłocznego wycofania wojsk z Polski, Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy (w piśmiennictwie zachodnim podaje się czasami tę datę jako początek wojny światowej). W historiografii ZSRR i współczesnej rosyjskiej używane jest pojęcie tzw. wielkiej wojny ojczyźnianej – od 22 czerwca 1941 ataku III Rzeszy na ZSRR do 9 maja 1945 – powtórzonej kapitulacji III Rzeszy w Berlinie, według czasu moskiewskiego. Historiografia sowiecka i współczesna rosyjska odrzuca bowiem udział ZSRR w wojnie po stronie III Rzeszy w latach 1939-41 – od paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 i niemiecko-sowieckiego traktatu o granicach i przyjaźni z 28 września 1939 (agresja ZSRR na Polskę, wojna zimowa przeciw Finlandii, okupacja krajów bałtyckich i Besarabii) do ataku III Rzeszy na ZSRR. Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny przeciwko państwom Osi 7 grudnia 1941 w konsekwencji japońskiego ataku na bazę amerykańskiej marynarki wojennej w Pearl Harbor, wypowiedzenia wojny USA przez Japonię, a następnie 11 grudnia 1941 przez III Rzeszę.

II wojnę światową zakończyły: podpisanie 7 maja 1945 w Reims aktu bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy, z wejściem w życie 8 maja 1945, które zakończyło działania wojenne w Europie i akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii podpisany 2 września 1945 na pokładzie pancernika USS Missouri w Zatoce Tokijskiej, który definitywnie zakończył działania wojenne II wojny światowej.

 Osobne artykuły: Kapitulacja III Rzeszy i kapitulacja Japonii.

Przed wojną

Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów nacjonalistycznych i dążeń ekspansywnych ze strony kilku totalitarnych państw, które obecnie określamy jako państwa Osi. Początek agresywnej polityce wobec sąsiadów dała Japonia poprzez aneksję Mandżurii we wrześniu 1931. Kolejnym krokiem był atak, rządzonych przez Benito Mussoliniego, Włoch na Abisynię (wojna włosko-abisyńska) i wojna chińsko-japońska. Polityka głównych państw zachodnich była ustępliwa (np. Czechosłowacji – układ monachijski, październik 1938) prowadząc do przekonania rządów państw Osi o możliwości kolejnych żądań. W Hiszpanii od 1936 roku trwała krwawa wojna domowa, w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i wojska republikańskie wspierane przez tysiące ochotników (także z Polski). Jawnie po stronie republiki opowiedziały się Meksyk i Związek Radziecki. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego i ekspansjonizmu było zajęcie Albanii wiosną 1939 roku. Jednak główną przyczyną wojny światowej w Europie było świadome dążenie do wojny przez rządzoną przez Adolfa Hitlera III Rzeszę w celu realizacji jego zbrodniczych planów. Początkowo były to kroki mające na celu zniesienie ograniczeń Traktatu Wersalskiego jak remilitaryzacja Nadrenii w 1936 roku. Kolejne kroki były uzasadniane przyłączeniem obszarów zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną (Anschluss Austrii w marcu 1938, przyłączenie tzw. Sudetenlandu w październiku 1938 oraz aneksja Kłajpedy). Jawną agresją było przyłączenie Czech w marcu 1939. W tym czasie Hitler wysunął żądania wobec Polski, których spełnienie oznaczałoby utratę suwerenności. Kilka dni przed wybuchem wojny - 23 sierpnia 1939 - III Rzesza podpisała z ZSRR tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow, którego tajny protokół zakładał podział Europy Środkowo-Wschodniej. Zapowiedzią ataku na Polskę był incydent jabłonkowski w nocy z 25 na 26 sierpnia 1939.

Europa

Agresja III Rzeszy i ZSRR na Polskę

 Osobne artykuły: Kampania wrześniowa i Agresja ZSRR na Polskę.

1 września 1939 III Rzesza w porozumieniu ze ZSRR dokonała zbrojnej agresji na Polskę na całej długości granicy międzypaństwowej.

Symbolicznymi miejscami rozpoczęcia wojny były nalot na Wieluń, przeprowadzony przez eskadrę 4 Floty Powietrznej feldmarszałka Wolframa von Richthofena i ostrzał Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte przez pancernik „Schleswig-Holstein”. Agresja wzdłuż całej granicy niemiecko-polskiej nastąpiła zgodnie z dyrektywami „Fall Weiss”^[4].

W chwili wybuchu wojny Polska miała zawarty układ sojuszniczy z Francją z 1921 roku, układ sojuszniczy z Wielką Brytanią z 25 sierpnia 1939 roku oraz sojusz z Rumunią (obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony Związku Radzieckiego). Niemcy były powiązane paktem antykominternowskim z Japonią i Włochami, tzw. paktem stalowym z Włochami oraz układem ze Związkiem Radzieckim (pakt Ribbentrop-Mołotow) z 23 sierpnia 1939 roku, który de facto dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską. Formalnie wojna nabrała charakteru światowego z chwilą wypowiedzenia jej Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję 3 września 1939. Wraz z Wielką Brytanią do wojny przystąpiły Indie i główne państwa Wspólnoty Brytyjskiej (dominia brytyjskie): Australia i Nowa Zelandia (3 września), ZPA (6 września) i Kanada (10 września). Oficjalnie po stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia. Neutralność zachowały Węgry^[5] i Rumunia. Do niemieckiego ataku na Polskę przyłączyła się natomiast Słowacja (siłami armii „Bernolák”, która w liczbie 50 tys. żołnierzy wkroczyła do Polski kilka godzin po Niemcach), która była wówczas protektoratem Niemiec.

 Osobny artykuł: Atak słowacki na Polskę.

17 września bez określonego w prawie międzynarodowym wypowiedzenia wojny zaatakowała Polskę również Armia Czerwona. Atak ten złamał polsko-sowiecki pakt o nieagresji z 1932 roku, który miał obowiązywać do 1945 roku, jednak nie wywołał ze strony rządu polskiego wypowiedzenia wojny. Związek Radziecki w nocie przedstawionej w nocy 17 września 1939 – już w chwili rozpoczęcia agresji – ambasadorowi RP w Moskwie, Wacławowi Grzybowskiemu, stwierdził jednostronnie zaprzestanie istnienia państwa polskiego. Ambasador odmówił przyjęcia noty, polscy dyplomaci wyjechali z terytorium Związku Radzieckiego dopiero po interwencji dziekana korpusu dyplomatycznego, ambasadora Rzeszy von Schulenburga.

Pierwszy meldunek o agresji sowieckiej dotarł do władz w Warszawie z jednostek polskich w Czortkowie. Armia Czerwona toczyła walki z Korpusem Ochrony Pogranicza na całej linii granicznej. Ciężkie walki oddziały Wojska Polskiego i ochotnicy stoczyli w obronie Grodna. Naczelny Wódz Edward Rydz-Śmigły wydał dyrektywę:

Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny między Związkiem Radzieckim a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (na przykład podczas obrony Lwowa), a w konsekwencji do wzięcia do niewoli ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu.

Na wieść o agresji ZSRR, wobec natarcia Armii Czerwonej rząd polski ewakuował się w nocy 17 września na terytorium sojuszniczej Rumunii. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskiemu o swobodnym prawie przejazdu (fr. droit de passage), pod naciskiem niemiecko-sowieckim i przy porozumieniu Rumunów z rządem francuskim, rząd polski został bez uprzedzenia internowany. 30 września prezydent Ignacy Mościcki, korzystając z prerogatyw konstytucji o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny, wydał dekret o przekazaniu władzy Władysławowi Raczkiewiczowi, co zapoczątkowało działalność Rządu RP na uchodźstwie.

Kampania wrześniowa dobiegła końca, wojska niemieckie i sowieckie zajęły terytorium Polski i zdławiły zorganizowany opór regularnych wojsk polskich na terenie kraju (6 października zakończyła się ostatnia batalia kampanii – bitwa pod Kockiem). III Rzesza i Związek Radziecki rozpoczęły okupację terytorium Rzeczypospolitej i likwidację polskiej państwowości według traktatu z 28 września.

Mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Jeszcze we wrześniu 1939 rozpoczęły działalność podporządkowane Rządowi RP na uchodźstwie struktury państwa podziemnego. Ciągłość państwowa Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej wbrew deklaracjom agresorów i okupantów została zachowana. W okupowanym kraju odtworzono konspiracyjną administrację i podziemne Wojsko Polskie.

 Osobny artykuł: Zbrodnie niemieckie w Polsce (1939–1945).

Front zachodni 1939–1940 – dziwna wojna / wojna siedząca

 Osobny artykuł: Dziwna wojna.

Gdy w Polsce trwały walki, na froncie zachodnim toczyła się tzw. dziwna wojna. 5 września Francuzi podjęli ograniczoną ofensywę w Zagłębiu Saary. Mając znaczną przewagę liczebną i materiałową, wkroczyli jedynie 8 km w głąb terytorium Niemiec na odcinku frontu o szerokości 32 km. Mimo że nie napotkali przy tym większego oporu wroga, zgodnie z rozkazem Maurice’a Gamelina zatrzymali się przed umocnieniami Linii Zygfryda. Wkrótce potem, 12 września na posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych w Abbeville Francja i Wielka Brytania postanowiły, że nie udzielą Polsce realnej, wojskowej pomocy. Francuskie dywizje wycofały się więc za umocnienia Linii Maginota, podczas gdy przysłany na kontynent Brytyjski Korpus Ekspedycyjny stał bezczynnie na granicy francusko-belgijskiej. Stan ten trwał aż do maja 1940 roku. W przeciwieństwie do braku istotnych działań wojennych na kontynencie (o których decydowali z natury rzeczy Francuzi), działania wojenne na morzach były od początku intensywne. Już 3.09.1939 r niemiecki okręt podwodny U30 zatopił statek pasażerski Athenia. Do końca 1939 r. alianci stracili ok. 220 statków oraz kilka dużych okrętów (np. lotniskowiec Courageous, pancernik Royal Oak). Brytyjska marynarka zdołała doprowadzić do zatopienia niemieckiego małego pancernika Admiral Graf Spee.

Tymczasem 28 września w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i Związek Radziecki dokonały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska IV z 1907) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski. W stosunku do ustaleń tajnego protokołu do Paktu Ribbentrop-Mołotow dwaj agresorzy dokonali jednak pewnej modyfikacji: Związek Radziecki oddał III Rzeszy terytorium Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na podporządkowanie Związkowi Radzieckiemu Litwy. Wileńszczyzna została przekazana Litwie 10 października w zamian za zgodę na bazy Armii Czerwonej na jej terytorium. Podobne układy Związek Radziecki wymusił 29 września i 5 października na Estonii i Łotwie. Do czerwca 1940 roku kraje te cieszyły się jeszcze pozorami niepodległości.

Agresja ZSRR na Finlandię – wojna zimowa

 Osobny artykuł: wojna zimowa.

Stalin próbował rozciągnąć swoją strefę wpływów także na Finlandię. Odmiennie niż republiki bałtyckie, odmówiła ona jednak przyjęcia ultimatum ZSRR w sprawie wprowadzenia na swe terytorium baz wojskowych Armii Czerwonej i przesunięcia granicy sowiecko-fińskiej na Przesmyku Karelskim, tak by w granicach ZSRR znalazła się obronna Linia Mannerheima. W konsekwencji po prowokacji sowieckiej - ostrzelaniu terytorium ZSRR przez artylerię Armii Czerwonej - Finlandia została zaatakowana przez ZSRR. Pod pretekstem pomocy marionetkowej Fińskiej Republiki Demokratycznej wojska sowieckie, po zbombardowaniu Helsinek zaatakowały Finlandię. Tzw. wojna zimowa toczyła się od 30 listopada 1939 do 13 marca 1940 roku. Mimo że siły fińskie były zdecydowanie słabsze liczebnie od agresora, zdołały zadać mu ciężkie straty i obronić niepodległość swego kraju. Na podstawie wymuszonego traktatu pokojowego Finlandia utraciła część terytorium, m.in. ufortyfikowany Przesmyk Karelski z miastem Wyborg, a ZSRR w grudniu 1939 został wykluczony z Ligi Narodów. Zagrożenie niepodległości Finlandii w wyniku wojny zimowej i poniesione straty terytorialne spowodowały natomiast, że Finlandia porzuciła przy zmianie koniunktury politycznej politykę neutralności i stała się sojusznikiem III Rzeszy podczas wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 roku.

Bitwa o Atlantyk

 Osobny artykuł: Bitwa o Atlantyk.

Niemiecka inwazja na Skandynawię

 Osobne artykuły: Kampania duńska i kampania norweska 1940.

Aby zabezpieczyć dostawy szwedzkich rud żelaza, niezbędnych dla niemieckiego przemysłu wojennego, i uprzedzić spodziewane zajęcie norweskich portów przez aliantów, 9 kwietnia 1940 roku III Rzesza zaatakowała Danię i Norwegię. Dania nie była w stanie stawiać jakiegokolwiek oporu i podporządkowała się Niemcom, broniła się natomiast Norwegia. Pomimo utraty najważniejszych miast, słaba 50-tysięczna armia norweska stworzyła ogniska oporu w głębi kraju, a król Haakon VII uniknął pojmania i wraz z rządem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy i Francuzi wysadzili desanty w rejonie Åndalsnes i Namsos. Po zaciętych walkach z udziałem polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich został opanowany też Narwik. Sukces ten nie miał jednak już większego znaczenia w obliczu ataku III Rzeszy na Francję i kraje Beneluksu. W rezultacie w czerwcu alianci wycofali się. Norweskie porty i lotniska stały się odtąd dla Niemców dogodnymi bazami do ataków na Wielką Brytanię i północny Atlantyk. Dania i Norwegia pozostały pod okupacją do ostatnich dni wojny.

Niemiecka inwazja na Francję i Niderlandy

 Osobny artykuł: Kampania francuska 1940.

10 maja 1940 Niemcy zaatakowali Holandię, Belgię i Luksemburg (Fall Gelb). Opanowanie przez spadochroniarzy mostów i lotnisk holenderskich pozwoliło armii niemieckiej na zajęcie tego kraju w ciągu sześciu dni. W dniach 12–15 maja Niemcy przerwali front francuski w rejonie Sedanu i ruszyli na zachód. 20 maja dotarli do kanału La Manche pod Abbeville, odcinając lewe skrzydło wojsk alianckich. 28 maja armia belgijska skapitulowała. Od 26 maja do 4 czerwca w rejonie Dunkierki odbywała się ewakuacja wojsk brytyjskich (operacja „Dynamo”). Plaże pozostawiono wypełnione sprzętem, ale ludzi zdołano wywieźć na Wyspy Brytyjskie. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, co jednak nie mogło już mieć większego wpływu na losy wojny. W cztery dni później Niemcy wkroczyli do Paryża.

16 czerwca nowym premierem Francji został marszałek Philippe Pétain, który następnego dnia poprosił Berlin o zawieszenie broni. Dzień później BBC nadało odezwę gen. Charles’a de Gaulle’a wzywającą do dalszej walki. Zapoczątkowało to działalność Komitetu Wolnej Francji. 22 czerwca pod Compiègne, w tej samej salonce kolejowej, w której podpisano rozejm kończący I wojnę światową, Francuzi sygnowali zawieszenie broni. Północna Francja wraz z Paryżem dostała się pod okupację niemiecką, Alzację i Lotaryngię przyłączono do III Rzeszy, południowa zaś część kraju stała się kolaborującym z Niemcami Państwem Francuskim ze 100-tysięczną armią i rządem Petaina-Lavala, ulokowanym w słynnym kurorcie Vichy. Państwo to istniało do 1942 roku, kiedy całe jego terytorium zaanektowane zostało przez Niemców w związku z wydarzeniami w Afryce Północnej.

Klęska Francji została wykorzystana przez Związek Radziecki do zajęcia państw bałtyckich. Związek Radziecki wprowadził w czerwcu 1940 na ich teren znaczne wojska i wymusił rekonstrukcje rządów, obsadziwszy je swoimi ludźmi. W ciągu miesiąca Litwa, Łotwa i Estonia ogłoszone zostały republikami radzieckimi i między 3 a 6 sierpnia przystąpiły do Związku Radzieckiego. Stalin wystosował również ultimatum do rządu rumuńskiego, żądając oddania Besarabii oraz Północnej Bukowiny. Rumunia się ugięła, a wkrótce potem oddała Węgrom, pod naciskiem niemieckim (tzw. drugi arbitraż wiedeński), również część Siedmiogrodu. Latem 1940 roku Moskwa wysunęła wobec Finlandii upokarzające żądania ekonomiczne – Finowie wypełnili je, bojąc się utraty niepodległości, równocześnie jednak zacieśnili stosunki z Niemcami, co zapewniło im swoisty parasol ochronny. Podobną politykę obrał Bukareszt; Niemcy, powoli szykując się do wojny ze Związkiem Radzieckim, blokowały ekspansję Związku Radzieckiego w kierunku europejskim. 10 listopada 1940 w Berlinie, podczas wizyty Wiaczesława Mołotowa, Hitler po raz ostatni próbował skłonić Związek Radziecki do wojny z Wielką Brytanią. Zaproponował Moskwie przystąpienie do Paktu Trzech i dokonanie wspólnego rozbioru Imperium Brytyjskiego (wskazując Iran i Indie jako teren potencjalnej ekspansji sowieckiej). Wobec odpowiedzi Mołotowa podtrzymującej zainteresowanie Związku Radzieckiego aneksją Finlandii, bazami wojskowymi w Bułgarii, a także kontrolą nad cieśninami tureckimi i Irakiem, Hitler wydał dyrektywę do opracowania planu agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, ostatecznie określoną jako plan „Barbarossa”.

Bitwa o Anglię

 Osobny artykuł: Bitwa o Anglię.

8 sierpnia 1940 atakiem Luftwaffe na lotniska RAF rozpoczęła się powietrzna bitwa o Anglię, trwająca do 31 października. Celem Niemców było osiągnięcie dominacji w powietrzu oraz osłabienie potencjału militarnego wroga, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja „Lew Morski”). Oprócz ataków na cele czysto wojskowe, Luftwaffe podjęła także szeroko zakrojoną kampanię nalotów wymierzonych przeciwko ludności cywilnej, mających złamać morale brytyjskiego społeczeństwa. Wskutek dobrze zorganizowanej brytyjskiej obrony (m.in. skuteczne wykorzystanie sieci stacji radarowych), bitwa zakończyła się jednak porażką Niemiec. Udział w tym mieli Polacy – spośród wszystkich pilotów myśliwskich, broniących angielskiego nieba, 5% pochodziło z Polski. Przypisuje się im 11% wszystkich zestrzeleń samolotów wroga.

Oprócz działań powietrznych Niemcy rozwinęli ofensywę morską przy pomocy okrętów podwodnych, pragnąc odciąć Wielką Brytanię od dostaw żywności i materiałów wojennych z kolonii i Stanów Zjednoczonych. Bitwa o Atlantyk przybrała na sile.

Niemiecka inwazja na Bałkany

 Osobne artykuły: Wojna grecko-włoska i Kampania bałkańska.

28 października 1940 roku Włochy zaatakowały Grecję. Wojska włoskie zostały jednak szybko powstrzymane i odrzucone, a w grudniu oddziały greckie wkroczyły do południowej Albanii. Szerokiego poparcia Grekom udzielili Brytyjczycy, wysyłając swoje siły ekspedycyjne. Obecność Brytyjczyków w Grecji i niepomyślny rozwój sytuacji politycznej w Jugosławii doprowadził do niemieckiej inwazji na oba te kraje (6 kwietnia 1941 roku). Oprócz Włoch do ataku przyłączyły się również Węgry i Bułgaria. Już 12 kwietnia Niemcy wkroczyli do Belgradu (5 dni później skapitulowała jugosłowiańska armia), a do 30 kwietnia opanowali lądową część terytorium Grecji. Brytyjczycy wraz z resztkami greckiej armii wycofali się na Kretę. 20 maja na wyspie wylądowały niemieckie oddziały powietrznodesantowe (operacja „Merkur”) i pomimo ciężkich strat zdobyły ją (ostatnie oddziały brytyjskie zostały ewakuowane 31 maja). Grecja znalazła się pod niemiecko-włosko-bułgarską okupacją. Na części terytorium Jugosławii doszło do utworzenia sprzymierzonego z Osią tzw. Niezależnego Państwa Chorwackiego na czele z wodzem ustaszów Ante Paveliciem, resztę państwa podzieliły między siebie III Rzesza, Włochy, Węgry i Bułgaria.

Niemiecka inwazja na Związek Radziecki

 Osobne artykuły: Atak Niemiec na ZSRR i Front wschodni (II wojna światowa).

W latach 1939–1941 Związek Radziecki prowadził intensywną współpracę gospodarczą z Niemcami na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow, a stosunki pomiędzy obydwoma krajami pozostawały przyjazne. W rzeczywistości jednak Adolf Hitler przygotowywał w tym czasie plan inwazji na Związek Radziecki pod kryptonimem „Barbarossa”.

22 czerwca 1941 roku III Rzesza wypowiedziała wojnę^[6] i dokonała zbrojnej agresji na Związek Radziecki, co otworzyło po raz pierwszy od października 1939 front wschodni II wojny światowej. Historiografia sowiecka, a następnie rosyjska określa wojnę niemiecko-sowiecką jako wielką wojnę ojczyźnianą^[7]. W działaniach wojennych sojusznikami Rzeszy były Rumunia, Finlandia, Węgry, Włochy oraz oddziały ochotników z Belgii, Holandii, Francji i Hiszpanii. W pierwszych miesiącach wojny Armia Czerwona ponosiła olbrzymie straty w ludziach i sprzęcie, a wojska niemieckie zajęły rozległe obszary dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i republik nadbałtyckich, docierając aż pod Leningrad i Moskwę. Grudniowa kontrofensywa sowiecka pod Moskwą odrzuciła jednak Niemców spod bram miasta. Zakrojone na dużą skalę działania zaczepne Sowieci kontynuowali na początku 1942 roku, jednak zakończyły się one niepowodzeniem. Umożliwiło to odzyskanie inicjatywy strategicznej przez wojska niemieckie.

Atak Japonii na Stany Zjednoczone - Pearl Harbor

Istotnym wydarzeniem, zmieniającym całkowicie układ sił, było przystąpienie do wojny po stronie koalicji antyhitlerowskiej Stanów Zjednoczonych, w następstwie japońskiego ataku na amerykańską bazę na Hawajach – Pearl Harbor (7 grudnia 1941). Oprócz podjęcia walk z flotą i wojskami japońskimi w Azji południowo-wschodniej i na Pacyfiku, Stany Zjednoczone, dysponujące ogromnym potencjałem przemysłowym, zaczęły otwarcie wysyłać oddziały i sprzęt wojskowy do Wielkiej Brytanii i ZSRR, prowadzone już od wiosny-lata 1941 w formie Lend-Lease.

Ruch oporu w okupowanej Europie

 Osobny artykuł: Polski ruch oporu w czasie II wojny światowej.

Jedną z najsprawniejszych organizacji partyzantki antyhitlerowskiej i antyfaszystowskiej w okupowanej Europie była Armia Krajowa (AK), będąca siłami zbrojnymi Polskiego Państwa Podziemnego podlegającego Rządowi Emigracyjnemu w Londynie. Polskie Państwo Podziemne miało większość atrybutów normalnego państwa – centralną administrację, armię (AK) i produkcję zbrojeniową, wymiar sprawiedliwości, bogate życie kulturalne (podziemne wydawnictwa) oraz namiastkę administracji w każdym powiecie (powiatowi delegaci rządu). W 1944 AK liczyła 380 tysięcy żołnierzy. Żołnierze AK mieli znaczny udział w wyzwoleniu Wilna i Lwowa, samodzielnie wyzwolili szereg mniejszych miejscowości w ramach akcji Burza. Wywiad AK dostarczał znaczące ilości wysokiej jakości informacji wywiadowczych dla wywiadu brytyjskiego, m.in. o „cudownej broni” Hitlera: pociskach rakietowych V-1 i V-2 (podał miejsce prowadzenia nad nimi badań, co umożliwiło zbombardowanie i zniszczenie tego punktu) oraz niemieckiej broni chemicznej.

Od 1 sierpnia do 3 października 1944 trwało największe wystąpienie zbrojne ruchu oporu w Europie – powstanie warszawskie, w którym, poza AK, udział wzięły także oddziały innych organizacji zbrojnych, takich jak NSZ, AL oraz ochotnicy z 1. Armii Wojska Polskiego. Jego celem było wyzwolenie stolicy i utworzenie rządu niepodległej Polski. Rosjanie, których armia zbliżała się do Warszawy, nie udzielili powstańcom pomocy. Stalin był przeciwny utworzeniu władz niepodległej Polski, ponieważ dążył do całkowitego podporządkowania państwa. W tym celu utworzył w Moskwie podległy sobie rząd polski, który następnie został przeniesiony do Chełma, a kilka dni później do Lublina (tzw. PKWN). Powstanie upadło z powodu słabego przygotowania oraz braku pomocy z zewnątrz, której się spodziewano. Ludność stolicy została wysiedlona, a miasto zburzone. Łącznie z innymi organizacjami niepodległościowymi, takimi jak Bataliony Chłopskie, Narodowe Siły Zbrojne czy komunistyczna Armia Ludowa, w polskim ruchu oporu uczestniczyło ok. 1 mln osób

Silne oddziały partyzantów walczyły także w Jugosławii i Grecji. W Jugosławii, zajętej przez Niemców i Włochów w 1941 roku, partyzanci komunistyczni pod dowództwem Josipa Broza-Tity rywalizowali z czetnikami, czyli partyzantami Dražy Mihailovicia, lojalnymi wobec króla i rządu na uchodźstwie w Londynie. Ostatecznie, na mocy konferencji w Teheranie, to Tito otrzymał poparcie zarówno ze strony Stalina, jak i zachodnich mocarstw. Jesienią 1944 roku jego Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii liczyła 500 tys. ludzi i kontrolowała znaczną część kraju, dysponując nawet własnym lotnictwem oraz marynarką wojenną. Choć Armia Czerwona wkroczyła do Jugosławii (w październiku 1944 został wyzwolony Belgrad), niemal całe terytorium kraju zostało wiosną 1945 roku opanowane przez siły Tity, których liczebność pod koniec wojny wzrosła do 800 tys. żołnierzy, zgrupowanych w 4 armiach i 8 niezależnych korpusach. Dzięki temu po wojnie Jugosławia zachowała niezależność względem Moskwy.

W 1940 roku Wielka Brytania założyła SOE. Była to organizacja mająca na celu wspomaganie partyzantek we wszystkich krajach okupowanych przez Hitlera. Jednym z głównych beneficjentów tej pomocy był francuski ruch oporu. Tworzyły go różnorodne środowiska polityczne (m.in. gaulliści, socjaliści i od ataku Niemiec na Związek Radziecki komuniści), stojące w opozycji zarówno wobec niemieckiego okupanta, jak i kolaboranckiego rządu z Vichy. Oprócz biernego oporu, aktów sabotażu, ukrywania i udzielania pomocy Żydom, zbiegłym jeńcom wojennym czy alianckim agentom, tworzono liczne oddziały partyzanckie zwane maquis. W 1944 roku, gdy sprzymierzeni przygotowywali inwazję w Normandii i Prowansji, danych o plażach, na których mieli lądować, dostarczył francuski ruch oporu. W czerwcu 1944 roku dokonano zjednoczenia największych podziemnych ugrupowań zbrojnych i na ich bazie utworzono Francuskie Siły Wewnętrzne (FFI) pod dowództwem gen. Marie Pierre Kœniga. Partyzanci z FFI paraliżowali ruchy przerzucanych przez Niemców w stronę miejsc desantów posiłków, atakując linie komunikacyjne i zaopatrzeniowe, a następnie wzięli aktywny udział w wyzwalaniu kraju (m.in. w sierpniu wzniecili udane powstanie w Paryżu). W październiku ich siły osiągnęły liczbę 400 tys. członków i zostały włączone w skład odtwarzanych francuskich sił zbrojnych.

Silne oddziały partyzanckie, szczególnie na terenie Białorusi, mniej liczne na Ukrainie, tworzyli Sowieci (w sumie ponad 500 tys. ludzi). Były one podporządkowane trzem ośrodkom dyspozycyjnym: Centralnemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego w Moskwie, dowództwu frontu i KPZR i zaopatrywane drogą lotniczą. Od 1942 roku konne i piesze zgrupowania partyzanckie dokonywały głębokich rajdów na terenach okupowanych (np. rajd konnicy Sidora Kowpaka z okolic Kijowa do Karpat). Głównym ich zadaniem było paraliżowanie linii komunikacyjnych na zapleczu frontu poprzez niszczenie torów, mostów i wykolejanie pociągów, a pod koniec wojny także zwalczanie niekomunistycznej partyzantki.

Front wschodni 1942–1943

 Osobny artykuł: Front wschodni (II wojna światowa).

Wiosną 1942 roku Niemcy, uderzając na południu Rosji w kierunku Wołgi i roponośnych terenów Kaukazu, doszli do Stalingradu. Bitwa stalingradzka skończyła się jednak klęską niemieckiej 6 Armii feldmarszałka Friedricha Paulusa. Nie tylko nie zdołała ona opanować miasta (bronionego przez 62 Armię Wasilija Czujkowa), ale sama została otoczona i zmuszona do poddania się 2 lutego 1943 roku. Idąc za ciosem, Sowieci wyparli Niemców aż na wschodnią Ukrainę. Ich dalsze postępy powstrzymała dopiero marcowa porażka pod Charkowem, która spowodowała tymczasową stabilizację frontu.

Pragnąc po raz kolejny odzyskać inicjatywę na froncie, w lipcu 1943 roku Niemcy przeszli do zmasowanego kontrataku w okolicach Kurska, rzucając do walki większość swych sił pancernych. Tak zwana bitwa na łuku kurskim, pomimo początkowych sukcesów niemieckich, skończyła się przegraną atakujących i ostatecznym przejęciem przez Armię Czerwoną inicjatywy strategicznej, której nie oddała ona już do końca wojny.

Kampania apenińska

 Osobny artykuł: Kampania włoska w czasie II wojny światowej.

Po pokonaniu sił niemiecko-włoskich w północnej Afryce, alianci dokonali inwazji na Sycylię 10 lipca 1943 (operacja „Husky”), a 3 września w ramach operacji „Baytown” w południowych Włoszech i 9 września na obcasie włoskiego buta (operacja „Slapstick”), wylądowała brytyjska 8 Armia dowodzona przez gen. Montgomery’ego, zaś w okolicach Salerno na południe od Rzymu wylądowała 5 Armia amerykańska gen. Marka Clarka (operacja „Avalanche”). Całymi siłami alianckimi we Włoszech dowodził brytyjski gen. Alexander. Rząd marszałka Pietro Badoglio podpisał akt kapitulacji Włoch, a wkrótce wypowiedział wojnę Niemcom. Początkowo uwięziony dyktator Włoch Benito Mussolini uwolniony został przez niemieckich spadochroniarzy pod dowództwem Otto Skorzeny’ego i uciekł na północ kraju, gdzie ogłosił powstanie sprzymierzonej z Niemcami tzw. Włoskiej Republiki Socjalnej, zwanej Republiką Salo. Zaciekłe walki na tym froncie toczyły się na liniach obronnych: Gustawa i Gotów, aż do 4 maja 1945, kiedy Niemcy ogłosiły kapitulację tego frontu, jeszcze przed końcem wojny.

Front zachodni 1944–1945

 Osobny artykuł: Front zachodni (II wojna światowa).

6 czerwca 1944 alianci dokonali wielkiej operacji desantowej we francuskiej Normandii, w ramach operacji „Overlord”. Umocnienia Wału Atlantyckiego nie wytrzymały naporu wojsk inwazyjnych pod dowództwem generała Eisenhowera, wspieranych przez siły morskie, powietrzne oraz powietrznodesantowe. 29 czerwca Amerykanie wyzwolili Cherbourg, a w połowie lipca wojska brytyjskie opanowały po krwawych bojach Caen. W sierpniu doszło do załamania się obrony Niemców w Normandii i okrążenia ich sił w kotle pod Falaise, z czym zbiegło się lądowanie aliantów na południu Francji. 19 sierpnia w Paryżu wybuchło powstanie, któremu przyszły z odsieczą czołgi gen. Leclerca. 25 sierpnia, po czteroletniej okupacji, miasto zostało wyzwolone. Trzy dni później padł garnizon Marsylii. Pierwszy tydzień września przyniósł również wyzwolenie Calais, Rouen, Lyonu oraz znacznej części Belgii z Antwerpią i Brukselą.

17 września rozpoczęła się aliancka operacja „Market Garden”. Miała ona na celu uchwycenie mostów na wielkich przeszkodach wodnych w Holandii i otwarcie drogi do przemysłowego serca Niemiec, Zagłębia Ruhry, co zdaniem jej pomysłodawcy Bernarda Montgomery’ego dawało szansę zakończenia wojny przed końcem 1944 roku. Operacja zakończyła się jednak niepowodzeniem, o czym zadecydowała klęska brytyjskich spadochroniarzy pod Arnhem. Porażka ta oraz nadmiernie rozciągnięte linie zaopatrzeniowe aliantów spowodowały zastój na froncie aż do zimy. Dało to Niemcom czas na odbudowanie sił; w grudniu 1944 rozpoczęli oni kontrofensywę w Ardenach, która po początkowych sukcesach zakończyła się klęską, m.in. dzięki amerykańskiej obronie Bastogne i przerwaniu pierścienia okalającego miasto przez wojska gen. Pattona. Zachodni alianci wkroczyli na terytorium Niemiec i w marcu 1945 sforsowali Ren, dokonując wielkiego okrążenia wojsk niemieckich w Zagłębiu Ruhry. Następnie ich czołowe oddziały dotarły do Łaby, gdzie 25 kwietnia 1945 nastąpiło spotkanie z idącymi od wschodu Sowietami.

Front wschodni 1944–1945

 Osobny artykuł: Front wschodni (II wojna światowa).

6 stycznia 1944 roku Sowieci przekroczyli dawną granicę Polski. 22 czerwca, w trzecią rocznicę inwazji Niemiec na Związek Radziecki, rozpoczęli ofensywę strategiczną na Białorusi, zakończoną rozbiciem niemieckiej Grupy Armii „Środek”. Dzięki temu w lipcu sforsowali Bug i wyszli na linię Wisły. 1 sierpnia wybuchło powstanie warszawskie, zainicjowane przez Armię Krajową w celu opanowania stolicy Polski przed nadejściem Armii Czerwonej. Po 63 dniach walki upadło, nie doczekawszy się pomocy ze strony radzieckiej.

We wrześniu wyczerpana wojną Finlandia poprosiła Związek Radziecki o podpisanie rozejmu i wkrótce potem podjęła działania zbrojne przeciwko swym niedawnym sojusznikom, Niemcom. W październiku Sowieci po raz pierwszy od wybuchu wojny przekroczyli przedwojenną granicę III Rzeszy (w Prusach Wschodnich). W styczniu 1945 roku ruszyła ich kolejna wielka ofensywa, która odrzuciła Niemców od Wisły aż do Wału Pomorskiego, Odry i Nysy Łużyckiej.

Na południu fronty radzieckie po zajęciu Rumunii (jej rząd oraz rząd bułgarski przeszły na stronę aliantów) wkroczyły na terytorium Węgier i Jugosławii. W październiku 1944 roku został wyzwolony Belgrad, a w lutym 1945 roku po długotrwałych walkach padł Budapeszt. W marcu Niemcy podjęli nieudaną ofensywę strategiczną nad Balatonem – swoją ostatnią w tej wojnie. Miesiąc później Sowieci wkroczyli do Wiednia. Propaganda niemiecka zapowiadała użycie nowych rodzajów broni, tzw. Wunderwaffe, lecz losów wojny nie było już w stanie nic zmienić.

Kapitulacja Niemiec

 Osobny artykuł: Kapitulacja III Rzeszy.

Przełamanie Wału Pomorskiego oraz przekroczenie Odry i Nysy Łużyckiej przez fronty radzieckie (w ich skład wchodziły również 1 i 2 Armia Wojska Polskiego) dało początek operacji berlińskiej. Po ciężkich walkach, 2 maja 1945 roku załoga miasta skapitulowała. Wcześniej, 30 kwietnia Adolf Hitler popełnił samobójstwo. Na mocy jego testamentu władza nad państwem i siłami zbrojnymi przeszła w ręce admirała Karla Dönitza, który powołał we Flensburgu ostatni rząd III Rzeszy.

7 maja Niemcy w jednym ze szkolnych budynków we francuskim Reims skapitulowali na froncie zachodnim przed przedstawicielami armii Stanów Zjednoczonych i Wspólnoty Brytyjskiej. Dzień później w Berlinie podpisali również akt kapitulacji w obecności Sowietów. Tym samym II wojna światowa w Europie oficjalnie dobiegła końca, choć na niektórych obszarach działania zbrojne trwały jeszcze przez jakiś czas (dopiero 11 maja – jako ostatni niemiecki związek operacyjny – poddała się na terenie Czech Grupa Armii „Środek”; do 15 maja toczyły się walki na froncie jugosłowiańskim).

Afryka

 Osobny artykuł: II wojna światowa w Afryce.

Walki w północnej Afryce rozpoczęły się w chwili przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec. 13 września 1940 armia włoska pod dowództwem marszałka Rodolfo Grazianiego, atakując z Libii, wtargnęła do Egiptu i zdobyła Sidi Barrani. Mimo zdecydowanej przewagi liczebnej zatrzymała się tam i zaczęła się umacniać, czekając na zaopatrzenie. Brytyjczycy, dowodzeni przez generała Archibalda Wavella, wycofali się do Marsa Matruh. 9 grudnia ruszyła brytyjska kontrofensywa. Włosi zostali wyparci z Egiptu i utracili Cyrenajkę z Bardią i Tobrukiem.

19 stycznia 1941 ruszyła ofensywa Brytyjczyków przeciwko wojskom włoskim we Wschodniej Afryce. Brytyjczycy zaatakowali z trzech stron, kierując się na stolicę Etiopii – Addis Abebę. 26 marca po 7-tygodniowym oblężeniu upadła twierdza górska Keren. Brytyjskie oddziały desantowe odbiły stolicę Somalii Brytyjskiej – Berberę. Główny atak brytyjski wyszedł z Kenii i po 53 dniach stałego marszu i walk wojska tego frontu wyzwoliły Addis Abebę. W II połowie maja 1941 cała Etiopia, Erytrea i Somalia były wolne od okupantów włoskich.

9 stycznia 1941 Niemcy podjęli decyzję o wsparciu włoskich działań wojennych w Afryce Północnej. W lutym do Libii dotarły pierwsze jednostki Niemieckiego Korpusu Afrykańskiego pod dowództwem generała Erwina Rommla.

31 marca ruszyło natarcie wojsk niemiecko-włoskich, przy czym główne uderzenie wyszło od strony pustyni. Rozcięta na dwie części armia brytyjska wycofała się aż nad granicę libijsko-egipską, pozostawiając jedynie załogę w oblężonym Tobruku. 25 sierpnia broniących się w Tobruku Australijczyków wsparła polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. 18 listopada ruszyła brytyjska ofensywa, która po ciężkich walkach zlikwidowała oblężenie Tobruku i wyparła wojska Osi z Cyrenajki. 21 stycznia 1942 siły niemiecko-włoskie rozpoczęły kontratak, odzyskując utracone terytorium libijskie i zdobywając twierdzę Tobruk, a następnie wkroczyły w głąb Egiptu, docierając pod Al-Alamajn. Ciężkie walki pod Al-Alamajn trwały od 31 sierpnia do 4 listopada i zakończyły się porażką wojsk świeżo mianowanego feldmarszałka Rommla.

7 listopada siły angielsko-amerykańskie w ramach operacji „Torch” wylądowały w Maroku i Algierii. Niemcy i Włosi wycofali się do Tunezji, gdzie podjęli próbę kontrofensywy na Linii Mareth, a wobec jej niepowodzenia skapitulowali 12 maja 1943.

Azja i Oceania

 Osobny artykuł: Wojna na Pacyfiku.

Wojna na Pacyfiku rozpoczęła się 7 grudnia 1941 atakiem japońskich sił powietrznych na bazę amerykańskiej floty w Pearl Harbor. Japończycy zadali duże straty amerykańskiej Flocie Pacyfiku. Dowódcą armii japońskich był Isoroku Yamamoto. Następnie kierując atak na południe, 8 grudnia Japończycy wylądowali na Filipinach, gdzie stawiały im długotrwały opór siły amerykańsko-filipińskie pod dowództwem generała Douglasa MacArthura. Opór obrońców został ostatecznie złamany po zdobyciu twierdzy na wyspie Corregidor 5 maja 1942. Również 8 grudnia 1941 siły japońskie zaatakowały Malaje i 15 lutego 1942, po ofensywie lądowej, zdobyły największą na Dalekim Wschodzie bazę brytyjskiej marynarki wojennej i zarazem twierdzę lądową – Singapur. Uwaga Japończyków skierowała się na wyspę Borneo i Indie Holenderskie, które zaatakowali w styczniu 1942. Desanty morskie i powietrzne opanowały roponośne obszary Borneo i Sumatry, a broniąca wysp flota aliancka poniosła porażkę w bitwie na Morzu Jawajskim. 9 marca naczelny dowódca wojsk holenderskich podpisał kapitulację Jawy. Indie Holenderskie znalazły się w rękach Japończyków.

W celu wzmocnienia morale, amerykańskie bombowce startujące z lotniskowca dokonały 18 kwietnia 1942 pierwszego nalotu na Tokio.

Lądowa ofensywa Japończyków w Birmie doprowadziła do zajęcia tego kraju w czerwcu 1942 i odrzucenia Brytyjczyków do Indii. Chcąc przeszkodzić w usadowieniu się Japończyków na Nowej Gwinei i na Wyspach Salomona, Amerykanie stoczyli bitwę powietrzno-morską na Morzu Koralowym, powstrzymując japoński marsz w kierunku Australii. Zwycięska dla Amerykanów lotniczo-morska bitwa o Midway stoczona między 3 a 6 czerwca 1942 stała się punktem zwrotnym w wojnie na Pacyfiku – Japończycy utracili inicjatywę strategiczną. Na południu Pacyfiku wielomiesięczne zmagania na Guadalcanal w archipelagu Wysp Salomona powstrzymały kolejną japońską próbę marszu w kierunku Australii.

W 1943 Amerykanie odzyskali archipelag Wysp Salomona, część zajętych wcześniej przez Japończyków terytoriów Nowej Gwinei i Wyspy Gilberta. 1 lutego 1944 Amerykanie wylądowali na Archipelagu Marshalla, 15 czerwca na Marianach.

19-20 czerwca 1944 miała miejsce wielka lotniczo-morska bitwa na Morzu Filipińskim, zakończona amerykańskim zwycięstwem. 20 lipca Amerykanie wylądowali na Guam, a 20 października na wyspie Leyte na Filipinach, gdzie między 23 a 26 października doszło do wielkiej bitwy morskiej zwanej bitwą o Zatokę Leyte stoczonej między Flotą Stanów Zjednoczonych a Cesarską Marynarką, usiłującą zniszczyć przyczółek sformowany przez lądujące w zatoce wojska amerykańskie. W czasie tej bitwy Japończycy pierwszy raz użyli samobójczych oddziałów lotniczych – kamikaze. 19 maja 1945 ustał opór japoński na Filipinach, w czerwcu Amerykanie zdobyli Okinawę.

Naloty dywanowe amerykańskich „latających fortec” zniszczyły Tokio i inne miasta japońskie. 8 sierpnia Związek Radziecki wypowiedział wojnę Japonii, sowieckie dywizje wkroczyły do Mandżurii, rozbijając szybko japońską Armię Kwantuńską. 6 i 9 sierpnia Amerykanie zrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki, co walnie przyczyniło się do złamania ducha oporu i do podpisania aktu bezwarunkowej kapitulacji Japonii 2 września 1945 r. (1 września czasu środkowoeuropejskiego).

Koalicja antyhitlerowska i jej działalność

Upadek Polski i Francji, jednych z głównych państw alianckich w pierwszej fazie wojny, sprawił, że główny ciężar działań wojennych w Europie spoczął na Wielkiej Brytanii, która w pojedynkę nie była zdolna do przeprowadzenia poważnej operacji przeciwko panującym na kontynencie Niemcom. Nadzieję na zmianę sytuacji przyniosły pogłoski o planowanym ataku niemieckim na Związek Radziecki. Brytyjczycy starali się już wiosną 1941 roku nawiązać kontakty z Kremlem w celu przedsięwzięcia zbrojnej akcji przeciwko III Rzeszy, jednak rozmowy nie przyniosły skutku aż do chwili ataku Niemiec na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku. W tym dniu Związek Radziecki znalazł się w sytuacji całkowitego osamotnienia. Nie wiązały go z Zachodem żadne układy gwarantujące jego bezpieczeństwo – Sowieci byli sceptycznie nastawieni do wiązania się z zachodnimi „imperialistami”. Plan „Barbarossa” przesunął jednak wzajemną niechęć ideologiczną na dalszy plan, czego wyrazem było m.in. brytyjskie pośrednictwo w rozmowach polsko-radzieckich, zwieńczonych tzw. układem Sikorski-Majski.

Kolejnym krokiem do budowy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej było podpisanie Karty Atlantyckiej 14 sierpnia 1941 roku na pancerniku „Prince of Wales” przez Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta. Określała ona cele polityki Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu oraz zasady powojennych stosunków międzynarodowych. Za jej najważniejsze cele uznano prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju po pokonaniu tyranii faszystowskiej. Zdecydowanie eksponowała zasadę pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, wyrażała nadzieję na ustanowienie po ostatecznym zniszczeniu „tyranii nazistowskiej” trwałego pokoju, wspominała o potrzebie zaprowadzenia w przyszłości „stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę” oraz o potrzebie zmniejszenia zbrojeń. 24 wrześniu 1941 roku na konferencji międzynarodowej w Londynie została podpisana przez członków koalicji antyhitlerowskiej, m.in. Związek Radziecki (z zastrzeżeniem uznania przez Sprzymierzonych granic istniejących w czerwcu 1941 roku).

Pierwszy okres trwania koalicji polegał głównie na wspieraniu zaopatrzeniowym walczących państw, w szczególności Związku Radzieckiego, gdyż aż do początku 1943 roku sytuacja na froncie wschodnim była dla aliantów nad wyraz niekorzystna.

W drugiej połowie 1943 roku, gdy Armia Czerwona przejęła inicjatywę strategiczną, pojawiły się problemy dotyczące czasu po zakończeniu wojny. Wyrazem tego stało się zwołanie konferencji przedstawicieli trzech walczących mocarstw w Teheranie w dniach 28 listopada-1 grudnia 1943 roku.

 Osobny artykuł: Konferencja teherańska.

Dalsza współpraca doprowadziła do marginalizacji pozostałych sojuszników, takich jak Francja, Polska, czy Czechosłowacja. Rozbieżne cele trzech przywódców wpływały niekorzystnie na losy powojennej Europy. Determinacja Stalina i względna uległość Churchilla oraz obojętność Roosevelta na losy państw Europy Wschodniej wpłynęła na tworzenie radzieckiej strefy wpływów, która miała sięgać tak daleko, jak daleko zajdzie Armia Czerwona.

W czasie ogromnych sukcesów operacji wiślańsko-odrzańskiej w styczniu i lutym 1945 roku odbyła się kolejna konferencja Wielkiej Trójki. Tym razem miejscem spotkania był krymski kurort Jałta.

 Osobny artykuł: Konferencja jałtańska.

Schyłek wojny odznaczył się wyraźnie pogłębiającą się przepaścią pomiędzy zachodnimi aliantami a Związkiem Radzieckim. Stalin, posiadając argument w postaci wielomilionowej Armii Czerwonej, nadawał ton działaniom dyplomatycznym Wielkiej Koalicji. Ostatecznym tego skutkiem było zrezygnowanie Anglosasów z walki o wpływy na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a więc w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii i republikach nadbałtyckich. Ostatnim spotkaniem Wielkiej Trójki (chociaż już w innym składzie) była Konferencja Poczdamska, która przypieczętowała kształtujący się już od Teheranu porządek powojenny.

 Osobny artykuł: Konferencja poczdamska.

Skutki II wojny światowej

II wojna światowa miała tragiczne skutki dla obywateli państw biorących udział w wojnie. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły łącznie prawie 33 miliony ludzi. Wojna (zarówno bezpośrednie działania wojenne, jak naloty dywanowe czy zaplanowane akcje pacyfikacyjne ze strony Niemców) doprowadziła do wielkich zniszczeń w miastach – wśród najciężej dotkniętych aglomeracji znajdowały się Warszawa (85% zniszczonej zabudowy lewobrzeżnej części miasta), Leningrad, Stalingrad, Cherbourg, Caen, Hamburg, Drezno, Manila, Tokio czy Berlin. Konflikt przyczynił się do powstania nowej broni masowego rażenia – broni jądrowej. Użyli jej Amerykanie przeciwko ludności Hiroszimy i Nagasaki, wskutek czego bezpośrednio zginęło co najmniej 150 tysięcy osób, kilkadziesiąt tysięcy zostało ciężko rannych (znaczna ich część wkrótce potem zmarła), a dalsze zgony nastąpiły wskutek promieniowania.

Niektóre walczące strony dopuściły się licznych zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości. Szczególnie dobrze udokumentowana jest zbrodnicza działalność Niemców zakładających obozy koncentracyjne, będące narzędziem ludobójstwa podbitych narodów.

Wskutek wojny z powodu zniszczeń i strat materialnych pozycję na arenie międzynarodowej straciły Wielka Brytania, Japonia, Niemcy i Francja. Od teraz los Europy zależał w głównej mierze od Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego^[8]. Po konferencji w Jałcie w lutym 1945 roku nastąpił polityczny podział Europy na blok zachodni i blok wschodni (początek zimnej wojny). Na zebraniu Wielkiej Trójki potwierdzającym spotkanie w Teheranie ustalono, że terytoria, zdobyte przez Armię Czerwoną znajdą się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a te wyzwolone przez aliantów zachodnich – w strefie wpływów państw zachodnich. W ten sposób Polska i pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej stały się zależne od Związku Radzieckiego, natomiast Grecja, Włochy, Francja i Benelux, a po kilku latach także cała Austria – w bloku zachodnim. Jugosławia i Albania, opanowane po wycofaniu się Niemców i Włochów przez armię partyzantów Josipa Broza Tity, pozostały po wojnie zasadniczo niezależne od Związku Radzieckiego, choć oba te kraje poszły w następnych latach drogą komunistyczną.

Alianci podjęli działania mające na celu zapobiec powstawaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. W miejsce Ligi Narodów powołana została Organizacja Narodów Zjednoczonych mająca przeciwstawiać się przejawom łamania praw człowieka. Państwa należące do ONZ zobowiązały się nie dopuszczać do władzy partii o poglądach neonazistowskich, a nawet je delegalizować. Zakazano propagowania symboli swastyki. Zajęto się także sprawą części narodu żydowskiego okaleczoną przez szoa, co doprowadziło do stworzenia państwa Izrael, na terytorium Palestyny.

Ustalono także:

• Niemcy i Austria zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: brytyjską, francuską, amerykańską (gdzie w 1946 w Norymberdze odbyły się procesy norymberskie skazujące zbrodniarzy wojennych) i radziecką. Według takiej samej zasady podzielono Berlin i Wiedeń. Stany Zjednoczone dodatkowo przejęły kontrolę nad miastami Bremą i Bremerhaven w strefie brytyjskiej.
• Włoska Republika Socjalna została rozwiązana. Nowe władze tymczasowe Włoch zgodziły się na przekazanie włoskiej części Dalmacji Jugosławii oraz Dodekanezu Grecji. Anektowana wcześniej Albania stała się ponownie niepodległym państwem.
• Znacznie zmieniono granice państw w radzieckiej strefie wpływów. Zachodnia granica Polski miała przebiegać wzdłuż biegu rzek Odry i Nysy Łużyckiej, południowa granicami w Sudetach i dalej na wschód według stanu z 1938, wschodnia rzeką Bug i wzdłuż tzw. linii Curzona oraz północna na północnych Mazurach. Polacy zyskali także miasto Gdańsk kontrolowane przed wojną przez Ligę Narodów. Czechosłowacja, ponownie oficjalnie niepodległa, odzyskała Ruś Zakarpacką od Węgier, ale odstąpiła ją Związkowi Radzieckiemu. Węgry utraciły również Siedmiogród na rzecz Rumunii. Ta zaś utraciła Besarabię na rzecz Związku Radzieckiego. Na Bułgarię wielkie mocarstwa nałożyły sankcje gospodarcze za przyłączenie w 1940 roku Dobrudży kosztem Rumunii.
• Na Dalekim Wschodzie Japonia, okupowana przez Stany Zjednoczone do 1952 roku, straciła, oprócz zdobytych od Amerykanów archipelagów, wszystkie swoje zamorskie terytoria, począwszy od Tajwanu, Hajnanu, Mandżurii i wschodnich Chin na rzecz Republiki Chińskiej, Sachalinu i Kuryli na rzecz Związku Radzieckiego, Azję Południowo-Wschodnią na rzecz Wielkiej Brytanii i Francji, kończąc na stracie Korei. Cesarz Hirohito musiał zrzec się statusu boga, w 1946 roku uchwalono konstytucję zmieniającą diametralnie ustrój kraju. Zbrodniarze wojenni zostali skazani w Międzynarodowym Trybunale Wojskowym dla Dalekiego Wschodu w Tokio w 1948. Wojna stworzyła sprzyjające warunki do uzyskania niepodległości przez DRW (1945), Indonezję (1945/49), Filipiny (1946) i Birmę (1948).
• W Afryce Północnej Libia i Somalia, dawne posiadłości włoskie, dostały się pod okupację aliantów zachodnich (w 1951 Libia ogłosiła niepodległość, a w 1950 Somalia znalazła się pod władzą ONZ). W 1941 niepodległość odzyskała Abisynia (od 1936 włoska). Na Bliskim Wschodzie niezależność względem Francji uzyskały Liban (1943) i Syria (1946).

Straty

 Osobne artykuły: Ofiary II wojny światowej i Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej.

Zobacz też

• I wojna światowa
• Kalendarium II wojny światowej