Witraż – ozdobne wypełnienie okna, wykonane z kawałków kolorowego szkła wprawianych w ołowiane ramki osadzone między żelazne sztaby. Ramki stanowią kontur rysunku, kreskowanie na szkle lub malowanie na nim przeźroczystymi farbami podkreśla charakterystyczne elementy (głowę, oczy, ręce, fałdowanie szat, cieniowanie figur itp.). Witraże stosowano głównie w budownictwie sakralnym. Technika witrażu znana była w starożytności, jednak została rozpowszechniona od wczesnego średniowiecza, a rozwinęła się w sztuce gotyckiej. Renesans witrażownictwa nastąpił na przełomie wieków XIX i XX w sztuce secesji^[1].

Największy w Europie witraż (212 m²) znajduje się w Kościele Najświętszego Serca Jezusa Chrystusa w Rypinie^[2].

Historia

Do powstania techniki witrażu najprawdopodobniej przyczyniły się bizantyńskie mozaiki. W Europie pierwsze witraże pojawiły się w średniowieczu, w X wieku w Reims (Francja), a także w Niemczech, skąd pochodzi najstarszy udokumentowany fragment witrażu – tzw. okrąg z Wissenburga datowany na IX w. Samo użycie barwnych szkieł w oknach miało miejsce już w VI w.^[3] Rozkwit witrażownictwa nastąpił w okresie gotyku.

Do Polski technika ta trafiła dopiero w XIV w.^{[potrzebny przypis]} Jednym z pierwszych i największych ośrodków produkcji witrażu był Toruń, leżący wtedy w państwie krzyżackim. Witraże wyrabiane od lat. 30. XIV w. w warsztatach toruńskich cechowały się wysokim poziomem artystycznym, powstawały też na zamówienie biskupów, władz zakonu krzyżackiego. Do dziś zachowało się tu wiele przykładów wysokiej klasy artystycznej XIV- i XV-wiecznych kwater witrażowych produkcji toruńskiej, m.in. eksponowanych na wystawie stałej Galerii Sztuki Gotyckiej w Ratuszu Staromiejskim - to największy w Polsce muzealny zbiór gotyckich witraży. Najważniejszym ośrodkiem na początku był Kraków.^{[potrzebny przypis]} Dziś największe i najcenniejsze zespoły witraży gotyckich w Polsce zachowały się w Krakowie - warsztatów krakowskich: m.in. ok. 115 kwater w oknach absydy kościoła Mariackiego, ok. 20 szyb z klasztoru dominikańskiego, 45 szyb z kościoła Bożego Ciała, w Toruniu - warsztatów toruńskich: ok. 50 kwater w muzeum w Ratuszu Staromiejskim (pierwotnie w kościołach: franciszkańskim na Starym Mieście w Toruniu, dominikańskim na Nowym Mieście w Toruniu, farnym w Chełmnie) oraz w katedrze we Włocławku - warsztatów toruńskich ok. 20 kwater^[4]. Za najbardziej znanych polskich twórców witraży uznawani są Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański. Pierwszy z nich dzięki wygraniu konkursu na projekt witraży do szwajcarskiej katedry we Fryburgu. W XX wieku witraże tworzyli m.in. Jerzy Nowosielski, Adam Stalony Dobrzański, Edward Kwiatkowski, Teresa Maria Reklewska, Wiktor Ostrzołek. Technika konserwacji zabytkowych witraży została opracowana przez Edwarda Kwiatkowskiego na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i opublikowana w 1956 r.^{[potrzebny przypis]}

Technika

W pierwszym okresie rozwoju witrażownictwa – od X do XVI w., posługiwano się szkłem barwionym przez topienie masy szklanej razem z tlenkami metali. Pierwotnie – w okresie antycznym barwione szkło miało naśladować szlachetne i półszlachetne kamienie, a jego cena była porównywalna z wartością klejnotów^[5]. Szklane elementy wycinano za pomocą rozgrzanego metalowego pręta. Proces produkcji szklanych tafli jest w niezmienionej formie stosowany do dzisiaj, a polega na ręcznym wydmuchaniu dużej bańki szkła a następnie rozcięciu jej i rozciągnięciu do odpowiedniego rozmiaru. Szkła wykonywane ręcznie, zwłaszcza te z wczesnego okresu średniowiecza charakteryzują się smugami, niejednorodnością oraz zróżnicowaną grubością tafli.

W okresie drugim, od XVI w. do czasów współczesnych, rozpowszechniło się malowanie szkła farbami szkliwnymi, niskotopliwymi, utrwalanymi poprzez wypalanie kolory i farby. Technika ta pozwalała na osiągnięcie pełnej gamy barw oraz precyzyjnego rysunku przedstawienia.

Na przełomie XIX i XX w. L.C. Tiffany zastosował nowy rodzaj szkieł tzw. opalizowanych. Wprowadził on także nową, trwalszą i bardziej finezyjną, technikę łączenia wszelakich szkieł witrażowych – przy pomocy owijania elementów folią miedzianą i lutowania cyną.

Galeria

• Witraż w kościele w Ścinawce Średniej

• Witraż w nyskim kościele św. Jakuba i św. Agnieszki

• Witraż w nyskim kościele św. Jakuba i św. Agnieszki

• Witraż na zamku książąt Sułkowskich w Bielsku-Białej

• Witraż nad głównym wejściem w kościele Matki Bożej Różańcowej w Kłodzku

• Witraż w ratuszu w Rzeszowie

• Witraż w kościele św. Wawrzyńca w Rymanowie

• Witraż w ratuszu w Kamiennej Górze

• Witraż z portretem Marianny Orańskiej w Pałacu w Kamieńcu Ząbkowickim

• Witraż w kościele Marii Panny w Legnicy

• Witraż w kościele Ducha Świętego we Wrocławiu

• Witraż w kościele w Radomierzu

• Nowa Katedra w Linzu: Archanioł Michał, święta Agnieszka i święty Maksymilian, w centrum – Maryja Dziewica

Linki zewnętrzne

• Witrażownictwo i witraże toruńskie
• Historia witraży