Krzyż Żelazny (niem. Eisernes Kreuz, EK) – pruskie, potem niemieckie odznaczenie wojskowe nadawane za męstwo na polu walki, a także za sukcesy dowódcze.

Historia

Ustanowione we Wrocławiu 10 marca 1813 przez króla Prus Fryderyka Wilhelma III podczas wojen napoleońskich. Monarcha pruski chcąc podtrzymać zapał, jaki wybuchł w społeczeństwie w czasie rozprawy z Francją, postanowił stworzyć nowe odznaczenie – egalitarne, mające zastąpić dotychczasowe elitarne ordery królewskie przeznaczone tylko dla szlachty. Pierwsze odznaczenie zostało wręczone 21 kwietnia 1813 Karlowi Augustowi Ferdinandowi von Borcke^[1].

Kształt orderu zaprojektował znany niemiecki architekt doby neoklasycyzmu, Karl Friedrich Schinkel. Nazwa i materiał miały nawiązywać do popularnego wówczas określenia – żelaznych czasów. Jego kształt Schinkel zaczerpnął z krzyża teutońskiego, będącego symbolem Krzyżaków^[2] – zmieniono tylko proporcję, aby krzyż wpisywał się w plan kwadratu lub pola i tak czarny krzyż łaciński z białą obwódką, od tego momentu stał się bardzo ważnym elementem w historii Prus, a później Niemiec. Pierwsze odznaczenia odlewane były w Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach.

Awers orderu pozbawiony był symboli, natomiast na rewersie umieszczono pęk liści dębu (starogermański symbol męstwa i odwagi^[3]) oraz litery "FW" (Friedrich Wilhelm"). Na dolnym ramieniu umieszczono datę "1813", a na górnym pruska korona królewska. W praktyce przyjęto noszenie odznaczenia na odwrotnej stronie – rewers stał się stroną główną. Odznaczenie posiadało trzy klasy – 2., 1. oraz Krzyż Wielki noszony na szyi.

Pomiędzy kwietniem 1813 a marcem 1814 przyznano już 6639 Krzyży II klasy, a dla sojuszników Rosjan po bitwie pod Kulm ustanowiono bardzo podobne odznaczenie, znane jako Krzyż Kulmski, ale w Rosji błędnie zwane "Odznaką Honorową Żelaznego Krzyża". Ogólnie do 1817, kiedy skończyło się rozpatrywanie wniosków przyznano 16 tys. Krzyży Żelaznych (w tym dla marszałka Gebharda Leberechta von Blüchera nowo wprowadzoną specjalną kategorią – zwaną później Gwiazdą Krzyża Żelaznego), lecz wydano jedynie nieco ponad 9 tys. Ze względów oszczędnościowych wprowadzono praktykę utrzymywania stałej liczby odznaczeń, a kolejni uprawnieni dostawali swoje dopiero po śmierci któregoś z nagrodzonych poprzednio. Przepisy złagodzono dopiero w latach 30. XIX wieku, a ostatnie Krzyże wręczono w 1839, a więc w ćwierć wieku po kampaniach napoleońskich!

W latach 40. XIX wieku kawalerowie Krzyża otrzymali prawo do specjalnej emerytury – była to rzecz w państwie pruskim do tej pory niespotykana.

Po pokonaniu Napoleona, na szczycie Bramy Brandenburskiej zamontowano ponownie przewiezioną przez niego do Paryża rzeźbę Schadowa przedstawiającą alegorię pokoju. Wieniec laurowy zastąpiono wizerunkiem Krzyża Żelaznego, czyniąc z niej alegorię zwycięstwa. Władze NRD po restauracji zniszczonej w czasie wojny kwadrygi Schadowa usunęły Żelazny Krzyż z wieńca niesionego przez postać kobiety powożącej kwadrygą, ale wrócił tam po 1991, po zjednoczeniu Niemiec.

Odznaczenie reaktywowano w 1870, po sukcesach wojsk pruskich w wojnie z Francją. Utrzymano podział orderu na trzy klasy, nie przyznano natomiast ani jednej Gwiazdy. Zmiany w wyglądzie były niewielkie – pojawiła się data "1870", a zamiast "FW" litera "W" (Wilhelm). Tym razem insygnia wręczano bez ograniczeń, a w 1895, ćwierć wieku po reaktywacji, wydano przepis pozwalający nosić na wstążce orderowej srebrne okucie z liśćmi dębu oraz liczbą "25".

Po raz drugi reaktywowano Żelazny Krzyż w czasie I wojny światowej. Na początku sierpnia 1914 order odnowił cesarz Wilhelm^[4]. Zmieniono datę na "1914", usankcjonowano również zwyczaj noszenia na kurtce mundurowej wstążki zamiast odznaczenia 2. klasy. Pozostawiono je jedynie na mundurze galowym. Pojawiły się również nieregulaminowe naszywki Krzyża 2 klasy, z których żołnierze chętnie korzystali, gdyż oryginalne ordery były ciężkie i przypięcie ich wymagało przedziurawienia munduru.

Krzyże masowo przyznawano też sojusznikom – dużym prestiżem cieszyły się m.in. w polskich Legionach. Ogólnie podczas Wielkiej Wojny przyznano ponad 5 mln Krzyży 2. klasy i 288 tys. klasy 1. Mimo tak dużej liczby wnioski o jego przyznanie weryfikowano bardzo starannie. Pojawiły się również tzw. podwójne nadania – kawalerowie z 1870, którzy ponownie zasłużyli na to odznaczenie mieli prawo do specjalnego okucia na wstążkę. Takich osób było, według różnych źródeł, od 1500 do 1800^[3]. Krzyż Wielki nadano zaledwie 5 razy – m.in. otrzymał go cesarz Wilhelm II, natomiast marszałek Paul von Hindenburg został odznaczony Gwiazdą Krzyża Żelaznego.

Po ataku na Polskę w 1939 Adolf Hitler odnowił Krzyż Żelazny, tym razem jako najwyższe odznaczenie wojskowe Niemiec. W tym czasie zmieniono także jego wygląd dodając na przecięciu ramion krzyża symbol swastyki. Żołnierze odznaczeni już Krzyżem Żelaznym podczas I wojny światowej, za akty męstwa kwalifikujące się do ponownego odznaczenia, otrzymywali okucie ponownego nadania (Wiederholungsspange) przedstawiające orła III Rzeszy (w formie dla Wehrmachtu, tj. z głową zwróconą w lewo) opartego na trapezowej belce z datą "1939". Okucie mocowano na wstążce Krzyża II klasy, a także bezpośrednio na Krzyżu I klasy. Jako klasy pośrednie między Żelaznym Krzyżem I klasy a Wielkim Krzyżem Krzyża Żelaznego, wprowadzono podczas wojny pięć klas Krzyża Rycerskiego Krzyża Żelaznego (opisanych dokładniej osobno). W czasie całej II wojny światowej Krzyż Żelazny II klasy nadano ok. 2 mln osób.

Od 26 lipca 1957 prawo niemieckie zabrania noszenia odznaczeń partii NSDAP oraz reguluje kwestię odznaczeń zastępczych nie posiadających znaku swastyki (na EK w miejscu swastyki pojawiły się liście dębu). Powojenne siły zbrojne Niemiec przyjęły stylizowany Krzyż Żelazny za swój symbol.

Klasy

Od 1813 do 1918

1. Gwiazda Krzyża Żelaznego (Blücherstern). Jedynymi odznaczonymi byli Blücher i Hindenburg.
2. Krzyż Wielki Krzyża Żelaznego (Großkreuz des Eisernen Kreuzes).
3. Krzyż Żelazny I klasy (Eisernes Kreuz I Klasse).
4. Krzyż Żelazny II klasy (Eisernes Kreuz II Klasse).

Po 1939

1. Krzyż Wielki Krzyża Żelaznego (Großkreuz des Eisernen Kreuzes). Jedynym odznaczonym był Hermann Göring.
2. Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego ze Złotymi Liśćmi Dębu, Mieczami i Brylantami (Ritterkreuz des Eisernen Kreuzes mit dem Goldenen Eichenlaub mit Schwertern und Brillanten). Jedynym odznaczonym był Hans-Ulrich Rudel.
3. Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego z Liśćmi Dębu, Mieczami i Brylantami (Ritterkreuz des Eisernen Kreuzes mit Eichenlaub mit Schwertern und Brillanten). Nadany 27 razy.
4. Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego z Liśćmi Dębu i Mieczami (Ritterkreuz des Eisernen Kreuzes mit Eichenlaub und Schwertern). Nadany 160 razy, w tym jednemu cudzoziemcowi (adm. Isoroku Yamamoto – pośmiertnie).
5. Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego z Liśćmi Dębu (Ritterkreuz des Eisernen Kreuzes mit Eichenlaub). Nadany 883 razy.
6. Krzyż Rycerski Krzyża Żelaznego (Ritterkreuz des Eisernen Kreuzes). Nadany 7313 razy.
7. Krzyż Żelazny I klasy (Eisernes Kreuz I Klasse). Nadany według różnych źródeł od 300 tysięcy do 450 tysięcy razy.
8. Krzyż Żelazny II klasy (Eisernes Kreuz II Klasse). Nadany według różnych źródeł od 2,3 mln do 3 mln razy.

Krzyż Żelazny po 1945

Po roku 1945 Krzyż Żelazny został usunięty z wachlarza odznaczeń niemieckich. Zgodnie z prawem z 26 lipca 1957 dozwolone jest noszenie tego odznaczenia z usuniętą swastyką. W wypadku jego naruszenia czekają surowe sankcje.

Od 1957 do dziś, w obecnej kolejności starszeństwa niemieckich odznaczeń, „Krzyż Żelazny 1914” zajmuje trzecie miejsce za Medalem za Ratowanie Życia na Wstędze. Na czwartym miejscu umieszczono „Krzyż Żelazny 1939”, po którym nosi się wszystkie pozostałe ordery i odznaczenia nadane podczas I wojny światowej wg kolejności nadania^[5].

Baretki Krzyża Żelaznego

• Od 1813 do 1918
  • Baretka przysługiwała jedynie II Klasie Krzyża – czarna z dwoma białymi paskami. Jednakże taka wstążka – tzw. "wojenna" (kriegsbande) przysługiwała wojennym wariantom niemal wszystkich ówczesnych pruskich orderów i odznaczeń. Udokumentowane są przypadki stosowania baretek z nałożoną miniaturką Krzyża Żelaznego. Dodatkowo istniała również wersja nadawana niewalczącym, tzn. lekarzom, pielęgniarkom itp. ze wstążką (i baretką) o odwróconych barwach (biała z czarnymi paskami). Popularnym był zwyczaj noszenia wstążki Krzyża Żelaznego przeplecionej przez dziurkę od guzika kurtki mundurowej lub płaszcza.
• Od 1939 do 1945
  • Baretka przysługiwała jedynie II Klasie Krzyża – czarna z dwoma białymi paskami z okuciem ponownego nadania nałożonym na nią (dla posiadaczy odznaczenia z lat I wojny, kwalifikującym się do ponownego odznaczenia); czarno-biało-czerwono-biało-czarna dla nowych nadań. Nadal (zamiast typowej baretki) powszechnym był zwyczaj przeplatania wstążki przez dziurkę od guzika.
• Po 1957
  • Ustanowiono zdenazyfikowane baretki dla II klasy (gładka wstążka o barwach z 1939) i I klasy (z miniaturką krzyża – z liśćmi dębu w miejscu swastyki – nałożoną na wstążkę). Dopuszczone było noszenie baretek obu posiadanych klas Krzyża Żelaznego. Dla posiadaczy I i II klasy Krzyża z lat I wojny światowej (z ewentualnymi okuciami ponownego nadania 1939) ustanowiono odpowiednie baretki (czarne z białymi paskami) i miniaturki.

Rok 2008 – Krzyż honorowy Bundeswehry za Waleczność

 Osobny artykuł: Krzyż i Medal honorowy Bundeswehry.

W przeciwieństwie do swoich partnerów z NATO przez wiele lat Niemcy nie nadawali żadnych odznaczeń za odwagę na polu walki.

Po uczestnictwie niemieckich wojsk w misjach NATO i ONZ zaczęła się dyskusja o ponownym wprowadzeniu odznaczeń dla zasłużonych na polu walki. Przeciwnicy ponownego wprowadzenia Krzyża Żelaznego mówią o asocjacji krzyża z nazistowskim reżimem. Zwolennicy twierdzą, że oprócz tej karty historii Krzyż Żelazny ma długą i chlubną tradycję.

Przy dyskusji czy Krzyż Żelazny ma powrócić czy nie, opinie były różne, jednak ostatecznie nie przywrócono Krzyża Żelaznego. Prezydent RFN Horst Köhler stwierdził: Odznaczenie za odwagę – tak, Żelazny Krzyż – nie. Według niego z odznaczeniem tym wiązało się za dużo zbrodni.

W sierpniu 2008 roku, odpowiednik Krzyża Żelaznego został przywrócony pod nazwą Krzyża honorowego Bundeswehry za Waleczność (niem. Ehrenkreuz der Bundeswehr für Tapferkeit). Franz Josef Jung, niemiecki minister obrony przedstawił to odznaczenie wskazując, że powstał on w celu docenienia żołnierskiego męstwa podczas misji pokojowych RFN^[6].

Nowy Krzyż za Waleczność jest złotego koloru. Swym kształtem przypomina dawny pruski Order Królewski Korony. Oznaka Krzyża Honorowego za Męstwo jest identyczna z oznaką Krzyża Honorowego Bundeswehry w Złocie, a jedyną różnicę stanowi złote okucie w kształcie dębowych liści, mocowane na wstążce (i baretce).

Ciekawostki

• W okresie I wojny światowej odznaczeni Krzyżem Żelaznym obywatele sojuszniczych Austro-Węgier nosili go na wstążce składanej tak jak w odznaczeniach austro-węgierskich, tj. w trójkąt.
• Krzyżem Żelaznym był również odznaczony Tadeusz Rozwadowski (aczkolwiek odznaczenie do niego nie dotarło) oraz Józef Unrug.
• W czasie powstania warszawskiego ze zdobytych krzyży przez zamocowanie na rewersie monety 1 zł wz. 1929 r. z Kotwicą i datą wybitą na piersi orła wytwarzany był Krzyż Powstania Warszawskiego.
• Szósty odcinek serialu telewizyjnego Stawka większa niż życie nosi tytuł "Żelazny Krzyż". W odcinku tym Hans Kloss otrzymuje to odznaczenie za ujawnienie rzekomego antyhitlerowskiego spisku niemieckich oficerów, a wręcza mu je osobiście Hitler. Jedno i drugie jest nieprawdopodobne – z jednej strony stosunkowo niskie odznaczenie za tak wybitne zasługi (bardziej prawdopodobny byłby Krzyż Rycerski), z drugiej – Hitler osobiście wręczający takie odznaczenie (Krzyży Żelaznych II klasy nadawano średnio 1000 dziennie, I klasy ok. 250, licząc całą wojnę).

Odznaczeni

 Z tym tematem związana jest kategoria: Odznaczeni Krzyżem Żelaznym.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Polacy odznaczeni niemieckim Krzyżem Żelaznym.

Zobacz też

• Krzyż Żelazny (Belgia)