Strug – ręczne narzędzie do obróbki skrawaniem drewna i materiałów drewnopochodnych (płyty wiórowe, pilśniowe itp.). Strug składa się ze stalowego ostrza osadzonego w korpusie z drewna, metalu lub innych tworzyw.

Ponieważ dawniej w Polsce dla większości narzędzi używanych w ciesielstwie i stolarstwie stosowano powszechnie nazwy zapożyczone z języka niemieckiego do dziś używana jest gwarowa nazwa hebel (z niem. Hobel)

Strug znajduje wiele zastosowań – od najprostszych – czyli wyrównywania płaszczyzn lub krawędzi desek, przez bardziej zaawansowane – wykonywanie wrębów i wpustów do najbardziej skomplikowanych profili.

Strugi stosowano już w starożytności i zasada ich pracy do dziś nie zmieniła się, komplikowały się natomiast ich formy i zadania. Szczyt rozkwitu strugi przeżywały w XIX w. głównie dzięki amerykańskim firmom narzędziowym jak np. Stanley (od 2010 Stanley Black & Decker), Millers Falls. Produkowały one setki modeli strugów do bardzo nieraz skomplikowanych czynności (np. strug kombinowany Stanley nr 55).

Dziś strugi ręczne są stosowane prawie wyłącznie w meblarstwie artystycznym lub przy renowacji mebli zabytkowych. W stolarstwie i ciesielstwie współczesnym zastąpiły je obrabiarki i elektronarzędzia (strugarka, frezarka, strug elektryczny).

Technika obróbki

Zasadą w obróbce jest równomierny ruch posuwisty narzędzia z przenoszeniem nacisku na przód struga na początku obrabianej powierzchni i na tył kiedy kończymy suw. W przypadku strugów europejskich pchamy narzędzie (wyjątkiem są strugi ciesielskie dwuręczne – tu pchamy i ciągniemy jednocześnie) od siebie, w krajach dalekiego wschodu ciągniemy do siebie (np. japoński strug kanna)

Obróbka powinna się odbywać zgodnie z przebiegiem włókien tj. nie może być prowadzona "pod słoje". Poprawnie prowadzony strug daje pojedynczy wiór. Skrawanie uzyskiwane jest tylko w jednym kierunku przejścia narzędzia.

Ostrze struga (samo lub z odchylakiem) to tzw. żelazko, mocowane jest w korpusie przy pomocy klina. Wysunięcie ostrza regulujemy uderzając w tylną część korpusu zakończoną odbojem (cofamy ostrze) lub w "żelazko" aby je bardziej wysunąć.

Bardziej skomplikowane konstrukcje zaopatrzone są w specjalne pokrętła, dające możliwość precyzyjnej regulacji.

Kąt ostrzenia w zależności od twardości obrabianego materiału waha się w granicach 25° – 35°, kąt nachylenia ostrza od 20° do 80° – również zależy od rodzaju struganego materiału, wymaganej jakości lub sposobu obróbki.

Rodzaje strugów

Rozróżniamy wiele rodzajów strugów, w zależności od wykonywanych nimi czynności.

• Do wyrównywania powierzchni służy nam strug:
  • zdzierak – (daw. drapacz) służy do obróbki zgrubnej drewna, pojedyncze ostrze o łukowatym zakończeniu pozostawia charakterystyczne ślady (podłużne wgłębienia widoczne czasem na odwrotnej stronie spodów szuflad, czy pleców starych mebli) – dziś praktycznie używany tylko w renowacji elementów drewnianych obiektów zabytkowych
  • równiak – (daw. listownik) służy do wstępnego wyrównywania powierzchni drewna, ostrze proste – pojedyncze
  • gładzik – (daw. równiacz) służy do ostatecznego wyrównania powierzchni, dzięki podwójnemu ostrzu (ostrze i odchylak) pozwala na bardzo precyzyjną obróbkę powierzchni w różnych kierunkach, bez obawy o tzw. zadzieranie
  • spust – (nazwa gwar. rubanek) dwu, lub trzykrotnie dłuższy od wyżej wymienionych, stosuje się go w tych samych celach co strug gładzik, ale do większych płaszczyzn i długich krawędzi (powyżej 1 m)
  • spajacz – podobny do spusta, długi, przystosowany do pracy w dwie osoby strug do wyrównywania krawędzi sklejanych długich desek
  • kątnik – wąski strug z otwartą na boki szczeliną roboczą służy do pogłębiania i wyrównywania wrębów
  • krzywak – strug z wypukłą, wklęsłą lub dowolnie regulowaną (w przekroju podłużnym) stopą stosowany do wygładzania powierzchni czy krawędzi krzywoliniowych (łukowatych)
  • kręgadło – do obróbki elem. o przekroju okrągłym
• Do wykonywania rowków, wrębów, wpustów – wyprofilowanych części połączeń elementów drewnianych służy nam strug:
  • wpustnik – stosuje się do wykonywania podłużnych rowków o różnej szerokości
  • wypustnik – wykonuje profil odwrotny do wpustnika – wypust, czasem zdarzały się strugi stanowiące połączenie wpustnika i wypustnika, posiadające dwa przeciwstawnie zamocowane w jednym korpusie ostrza stanowiące parę (do wykonywania połączeń równoległych na tzw. "nut i feder"
  • wręgownik – (daw. zakładnik lub felcownik) do wykonywania wręgów prostych np. w przymykach drzwi
  • płytnik – do profilowania (obniżania) krawędzi płycin (tzw. filunków)
  • zasuwnik – do wykonywania profili połączeń na zasuw na krawędziach elementów
  • wybierak lub wybiornik – (daw. wyżłabiacz) do wykańczania rowków o skośnych ściankach naciętych piłą narznicą w płaszczyznach elementów

W pierwszej i drugiej grupie strugów spotkamy również strugi gdzie ostrze będzie ustawione nie poprzecznie do kierunku strugania, a pod lekkim kątem. Strugi te będą służyły do strugania czół elementów.

• Do wykonywania ozdobnych profili na krawędziach lub płaszczyznach elementów służy nam cała gama strugów profilowych (zdobinowych, fasonowych) zwanych też krajnikami, ich nazwy ze względu na kształt ostrza to:
  • żłobnik – daje profil ćwierć lub półwałka wklęsłego
  • wałkownik – profil jak wyżej tylko wypukły
  • gruszec – daje profile w kształcie litery S

Mają one zwykle stały profil stopy i dopasowany do niego nóż. Znane są też strugi kombinowane, zwykle o metalowej konstrukcji, z wymiennymi ostrzami, pozwalające na większą swobodę w dopasowaniu profilu do potrzeb (Stanley nr 55).

• Specyficznymi strugami ze względu na kąt pochylenia ostrza i spełnianą funkcję są:
  • drapień – (inaczej zębacz, fakturnik) strug o drobnorowkowanym ostrzu służący do fakturowania powierzchni drewna przed okleinowaniem

Zobacz też